بدیهی است؛ ‌عیب‌جویی یکی از رذایل اخلاقی است که قرآن کریم از آن نهی کرده و عیب‌جو را مورد نکوهش قرار داده و فرموده است:
(((وَیْلٌ لِکُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ * الَّذی جَمَعَ مالاً وَعَدَدَّه)))[ همزه (104)، آیات 1-2 .]؛
«وای بر هر عیب جوی مسخره کننده‌ای. همان کسی که مال فراوانی جمع‌آوری و شماره کرده (آن‌که مشروع و نامشروع را حساب کند)»
بر اساس آموزه‌های روایی اسلام نیز یکی از زشت‌ترین و ناپسندترین رفتارها، جستجو و پیگیری عیوب دیگران است.
حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) می‌فرماید:
«به دنبال عیب دیگران بودن یکی از زشت‌ترین عیوب و بدترین گناهان است».[ «تَتَبُّعُ الْعُیُوبِ مِنْ أَقْبَحِ الْعُیُوبِ وَ شَرِّ السَّیِّئَات»، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ‌ص 451.]
در روایت دیگری امام صادق(علیه السلام) فرموده‌اند:
«قَالَ أَبْعَدُ مَا یَکُونُ الْعَبْدُ مِنَ اللَّهِ أَنْ یَکُونَ الرَّجُلُ یُوَاخِیَ الرَّجُلَ وَ هُوَ یَحْفَظُ عَلَیْهِ زَلَّاتِهِ لِیُعَیِّرَهُ بِهَا یَوْماً مَا»[ الکافی، ج 2، 355.]؛ «چیزی که انسان را از خدا دورتر می‌کند این است که وی با کسی رفیق شود تا عیب‌های او را پیدا کند و روزی علیه او استفاده کند».
این رذیله اخلاقی مایه ریخته شدن آبروی دیگران، ‌باعث برآشفتگی کینه‌ها و دشمنی‌ها و از بین رفتن محبت‌ها و از دست دادن دوستان و موجب از هم گسیختگی نظام و شیرازه اجتماع می‌گردد[ شفیعی مازندرانی، محمد؛ پرتوی از اخلاق اسلامی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی 1372، اول، ص 237-233.]و از همین رو از سوی خداوند متعال مجازات سنگینی برای آن در نظر گرفته شده است.
امام صادق(علیه السلام) از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می‌فرماید:
«لغزش‌های مؤمنین را جستجو نکنید زیرا هر که لغزش‌های برادرش را جستجو کند، خداوند لغزش‌هایش را دنبال نماید و هر که خدا لغزش‌هایش را دنبال کند، رسوایش سازد گرچه در درون خانه‌اش باشد».[ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم) لَا تَطْلُبُوا عَثَرَاتِ الْمُؤْمِنِینَ فَإِنَّ مَنْ تَتَبَّعَ عَثَرَاتِ أَخِیهِ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَثَرَاتِهِ وَ مَنْ تَتَبَّعَ اللَّهُ عَثَرَاتِهِ یَفْضَحْهُ وَ لَوْ فِی جَوْفِ بَیْتِه»، الکافی، ج 2، ص 355.]
باید دانست؛ ریشه عیب‌جویی از دیدگاه علم اخلاق می‌تواند موارد زیر باشد:
1. عیب‌جویی نتیجه عداوت و حسد است به این معنا که اگر کسی کینه و دشمنی دیگری را در دل داشته باشد به دنبال عیوب او می‌افتد تا او را رسوا سازد.
2. گاهی شخص بدون این‌که کینه و حسد نسبت به دیگران داشته باشد دنبال لغزش‌ها و عیوب آنها می‌افتد.[ حقانی زنجانی، حسین؛ پژوهشی در ارزش‌های اخلاقی، تهران، دانشگاه الزهرا، 1383، ص117.] به جهت نوعی پستی و زبونی که از آشکار شدن زشتی‌ها و عیوب دیگران، شاد می‌شود!![ علم اخلاق اسلامی، ص 363.]
3. بدگمانی، عامل دیگری بر عیب جویی و بدگویی است.[ پژوهشی در ارزش‌های اخلاقی، پیشین، ص 129.]
ناگفته نماند، عیب‌جویی، همیشه نکوهیده نیست بلکه در برخی موارد پسندیده می‌باشد از جمله:
1. عیب‌جویی از خود در جهت خودشناسی و خودسازی.
2. در عیوبی که فراگیر هستند، بازگو نمودن آن جهت اخطار و هشدار به دیگران لازم است.
3. ذکر عیوب دیگران در قالب نقدهایی مشفقانه.
امام صادق(علیه السلام) فرموده‌اند:
«أَحَبُّ إِخْوَانِی إِلَیَّ مَنْ أَهْدَى عُیُوبِی إِلَی »[ بحار الأنوار، ج 71، ص 282.]؛ «محبوب‌ترین برادرانم نزد من کسانى هستند که عیب‌هایم را به من هدیه نمایند».
البته تفاوت‌های فراوانی میان فریضه امر به معروف و نهی از منکر با صفت ناپسند عیب‌جویی وجود دارد که نشان می‌دهد این دو تفاوت دارند. برخی از این تفاوت‌ها از قرار ذیل می‌باشد:
ناهى از منکر، مصلح است و در راستاى اصلاح فرد و جامعه به مبارزه با منکر برمى خیزد ولى عیب‌جو با نیت تخریب، به سرزنش مى پردازد.
ناهى از منکر خیر خواه و دلسوز فرد خاطى است، در حالى که سرزنش کننده، از روى حقد و کینه چنین مى کند.
ناهى از منکر با موعظه حسنه و زبان خوش، تلاش مى کند افراد را به خوبى ها دعوت کند، ولى عیب‌جو با لحن گزنده، نه تنها افراد را به سوى خوبى نمى کشاند بلکه به کینه‌توزی و لجبازى نیز وادار مى کند.
عیب‌جویان، حریم‌ها را رعایت نمی‌کنند، در حالى که ناهیان از منکر اجازه ندارند وارد حریم خصوصی افراد شوند.[ برگرفته از اخلاق و تربیت اسلامى، ص 163.]
بنابراین امر به معروف و نهی از منکر فریضه‌ای الهی است که انسان جهت بازداشتن از منکرات با نیت الهی و بر اساس مراتب و تکالیف شرعی از سوی دین انجام می‌دهد و این فریضه با عیب‌جویی تفاوت ریشه‌ای دارد.