صلح‌نامه حدیبیه، در سال ششم هجرى میان پیامبر اسلام و نماینده
مشرکان امضا شد. این پیمان، با توجه به آثار و نتایج درخشانش، پیروزى به شمار
می‌آمد ؛چنان‌که سوره فتح در بازگشت از حدیبیه، بر پیامبر نازل شد [1]
و در آغاز این سوره، چنین آمده است: «إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً» [2]
و خداوند، این صلح را فتح آشکار اعلام کرد و در ادامه، با ابراز رضایت از
بیعت‌کنندگان با پیامبر در حدیبیه (که به بیعت رضوان شهرت یافت )، پاداش آنان را
«فتح قریب» دانسته است.
بنابراین، می‌توان مجموعه تحولات مربوط به صلح حدیبیه تا فتح
مکه را فتح قریب برشمرد. به مصادیق فتح، دقت کنید:
1. صلح حدیبیه، یک فتح بدون جنگ بود [3]
؛ هنگامی‌که پیامبر از حدیبیه بازمی‌گشت، سوره فتح نازل شد. یکى از اصحاب عرض کرد:
«این چه فتحى است که ما را از زیارت‌خانه خدا بازداشتند و جلوى قربانى ما را
گرفتند؟
پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فرمود: بد سخنى گفتى ؛ بلکه
این بزرگ‌ترین پیروزى ما بود که مشرکان راضى شدند بدون برخورد خشونت‌آمیز، شما را
از سرزمین خود دور کنند و به شما پیشنهاد صلح دهند و با آن‌همه ناراحتى که قبلاً
دیده‌اند، تمایل به ترک تعرض نشان داده‌اند» [4] .
سپس پیامبر، ناراحتی‌هایی را که در بدر و احزاب تحمل کردند، به آن‌ها یادآور شد و
مسلمانان تصدیق کردند که این، اعظم فتوح بوده است و آن‌ها از روى ناآگاهى قضاوت
کردند [5] .
قریش براى نخستین بار، اسلام مسلمانان را به رسمیت شناخت و این امر، نشان‌دهنده
تثبیت موقعیت مسلمانان در جزیره عربستان بود [6] .
به گفته واقدى، جنگ، مانع میان مردم و سخن گفتن با آن‌ها بود و
زمانى که جنگ به صلح تبدیل شد، هرکسی کمترین شعورى داشت و درباره اسلام چیزى
می‌شنید،مسلمان می‌شد [7] .
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمود: «پس از گذشت مدتى از صلح،
اسلام چنان رشد کرد که نزدیک بود بر مکه مستولى شود و مسلمانان و مشرکان، درهم
آمیختند» [8] .
«زهرى» می‌گوید: «فتحى عظیم‌تر از صلح حدیبیه، صورت نگرفت ؛
زیرا مشرکین با مسلمانان ارتباط یافتند و اسلام در قلوب آن‌ها جایگزین شد و در عرض
دو سال، گروه عظیمى اسلام آوردند و جمعیت مسلمانان، با آن‌ها فزونى گرفت» [9] .
ابن هشام پس از نقل گفته زهرى، می‌نویسد: مسلمانان همراه پیامبر
هنگام صلح حدیبیه، 1400 نفر بودند و این تعداد، در فتح مکه و در عرض دو سال، به
10000نفر رسید [10] .
2. پس از پیمان صلح و اطمینان از متوقف شدن تجاوز مشرکان، فرصت
تبلیغ جهانی براى پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) فراهم شد و حضرت نشر
دعوت به خارج از مرزهای حجاز را آغاز کرد و براى شاهان بزرگ و مقامات مذهبى مسیحى و
رؤساى قبایل معروف، نامه ارسال داشت [11] .
3. بیشتر مفسران، پیروزى در خیبر را به‌عنوان آخرین سنگر
یهودیان، مصداق فتح قریب می‌دانند [12]
؛ به‌خصوص غنایم فراوانى که در پى این فتح، نصیب مسلمانان گردید [13] .
4. فتح مکه، یکى از ثمرات صلح حدیبیه است که می‌توان آن را فتح
قریب شمرد [14]
؛ جابر می‌گفت ما فتح مکه را جز از روز حدیبیه نمی‌دانیم [15] .
 
 

[1] . طبقات الکبرى، ج 2، ص 104 و 105
.
 

[2] . فتح 48 ، آیه 1 .
 

[3] . مجمع البیان، ج 9، ص 109 .
 

[4] . حویزى، نورالثقلین، ج 5، ص 48 .
 

[5] . سیوطى، درالمنثور، ج 6، ص 68 .
 

[6] . تفسیرنمونه، ج 22، ص 15 .
 

[7] . المغازى، ج 2، ص 624 .
 

[8] . طبرسى، اعلام الورى، ص 62 .
 

[9] . السیرة النبویه، ج 3، ص 186 .
 

[10] . همان .
 

[11] . ر.ک: مکاتیب الرسول .
 

[12] . مجمع البیان، ج 9، ص 116 .
 

[13] . ر.ک: فتح 48 ، آیه 19 ـ21 .
 

[14] . فتح 48 ، آیه 27 .
 

[15] .
اعلام الورى، ص 61 .