دکتر سها آیه 275 سوره بقره را نقل کرده و مطلب آن را خرافه ضد علم معرفی کرده است و می‌نویسد: « الَّذِینَ  یَأْکُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ (بقره/ 275)؛
ترجمه:کسانی که ربا می‌خورند، بر نمی‌خیزند مگر مانند برخاستن کسیکه شیطان بر اثر تماس، او را دیوانه کرده است … قدما و حتی بعضی قبائل عقب افتاده امروز بر این باورند که بیماری‌ها مخصوصاً بیماری‌های روانی در اثر تماس یا وارد شدن جن و شیطان به بدن فرد ایجاد می‌شود. محمد این خرافه را وارد قرآن کرده است». [1]
 
بررسی
از مطالب دکتر سها پیش‌فرض‌ها، سؤالات و شبهات زیر استفاده می‌شود:
1ـ آیه فوق دلالت بر تأثیر جن در بیماری روانی دارد.
2ـ تأثیر جنیان در بیماری‌های روانی مطلبی خرافی است.
3ـ پیامبر (ص) و قرآن تحت تأثیر فرهنگ خرافی عرب این مطلب را بیان
کرده‌اند.
 
پاسخ اجمالی
در اینجا لازم است نخست تفسیر آیه 275 سوره بقره و نکات علمی آن روشن شود تا پاسخ دکتر سها مشخص شود.
الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِن رَبِّهِ فَانْتَهَى  فَلَهُ مَا سَلَفَوَأَمْرُهُ إِلَى اللّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُولئِکَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (بقره/ 275)؛
«کسانى که ربا مى خورند، برنمى خیزند، مگر همانند برخاستن کسى که شیطان بر اثر تماس، دیوانه (و آشفته سَر)ش کرده است. این بدان سبب است که آنان گفتند: «معامله فقط همانند رباست.»؛ حال آن که خدا معامله را حلال کرده و ربا را حرام نموده است. و هر کس پندى از جانب پروردگارش به او رسد و (به رباخوارى) پایان دهد، پس آنچه (از سود در) گذشته (به دست آورده) فقط از آنِ اوست و کارش با خداست؛ ولى کسانى که [به رباخوارى ] بازگشتند، پس آنان اهل آتش اند [و] در آن جا ماندگارند».
 
نکات تفسیری
1. مسأله ى ربا اولین بار در آیه ى 39 سوره ى روم که از سوره هاى مکى است به صورت اندرز اخلاقى مطرح شده است. این آیه مى فرماید: رباخوارى در پیشگاه خدا کار پسندیده اى نیست. [2]سپس بعد از هجرت در سوره هاى آل عمران، نساء و بقره مطرح شد. [3] و رباخوارى حرام و جنگ با خدا اعلام شد.
2. در این آیه ربا خواران به دیوانگانى تشبیه شده اند که نمى توانند تعادل  خود را حفظ کنند. [4] شاید مقصود از این تشبیه همان شیوه ى اجتماعى ربا خواران در دنیا باشد که مثل دیوانگان، فاقد تفکر صحیح اجتماعى هستند و ثروت پرستى چشم عقل آنها را کور کرده است، به طورى که منافع خود و اجتماع را در نظر نمى گیرند. و شاید مقصود از این تشبیه قیام در رستاخیز باشد؛ یعنى در قیامت رباخواران به شکل دیوانگان محشور مى شوند. امّا از آن جا که وضع انسان در جهان دیگر تجسمى از اعمال او در این جهان است، ممکن است آیه اشاره به هر دو معنا باشد؛ در روایات نیز به هر دو مطلب اشاره شده است. [5]
3. در این جا این پرسش مطرح مى شود که آیا قرآن کریم شیطان را سرچشمه ى دیوانگى و جنون مى داند، در حالى که دیوانگى نوعى بیمارى روانى است؟
پاسخ آن است که مفسران قرآن، در مورد تعبیر «مسُّ الشیطان» چند احتمال داده اند که در ادامه خواهد آمد.
4. ربا به معناى زیادى و افزایش است و در اصطلاح اسلامى به معناى آن است که کسى پول یا اموال خود را در اختیار دیگرى قرار دهد و شرط کند که با مقدارى افزایش باز پس گیرد. البته ربا داراى اقسام و شرایطى است که در کتاب هاى فقهى بیان شده است. [6]
5. رباخوارى در اسلام حرام، و معامله و تجارت حلال است. تفاوت هاى زیادى بین این دو وجود دارد که به برخى از آنها اشاره مى کنیم:
الف) در معامله هر دو طرف خریدار و فروشنده، سود و ضرر مى کنند، امّا در ربا، همیشه فقط یک طرف سود مى برد و یکى ضرر مى کند و از این روست که مؤسسات رباخوار هر روز سرمایه دارتر مى شوند.
ب) در معاملات معمولى، طرفین در مسیر تولید و مصرف گام برمى دارند و اقتصاد شکوفا مى شود، امّا در رباخوارى معمولاً عمل مثبتى صورت نمى گیرد.
ج) با شیوع رباخوارى سرمایه ها در مسیر ناسالم مى افتند و پایه هاى  اقتصاد متزلزل مى شوند، بر خلاف معامله و تجارت که موجب رونق و تثبیت موقعیت اقتصادى مى شود.
د) رباخوارى فاصله ى طبقات غنى و فقیر را روز به روز زیادتر مى کند، اما تجارت و معامله لزوماً این گونه نیست.
هـ) رباخوارى، برخلاف تجارت صحیح، منشأ دشمنى و جنگ هاى طبقاتى است.
6. طرح اقتصاد بدون ربا، یکى از نظریه پردازى هاى علمى قرآن است که در حوزه ى اقتصاد و بانک دارى مطرح شده و در عصر ما مورد توجه قرار گرفته است. هم اکنون در بیش از
هفتاد کشور بانک هاى بدون ربا شکل گرفته و مورد استقبال واقع شده است.
7. رباخوارى در نزد مذاهب اسلامى حرام و از گناهان کبیره است و در روایتى از امام باقر حکایت شده که  خبیث ترین درآمدها، رباخوارى است و خداوند رباخوار و وکیل او و شاهد او و نویسنده ى آن را لعنت نموده است. [7]
8. «قانون عطف به ما سبق نمى شود.»، یعنى قانون از زمانى که رسمیت مى یابد اجرا مى شود و شامل قبل از خود نمى شود؛ چون اگر بخواهد گذشته را شامل شود مشکلات فراوانى به بار مى آورد و موجب هرج و مرج مى شود. از این رو در آیه اشاره شد که هرکس دست از رباخوارى بردارد، اموالى که قبل از نزول آیه از راه ربا به دست آورده است، اشکالى ندارد.
 
پاسخ تفصیلی:
مفهوم شناسی شیطان، خبط، مس , واژه «شیطان» یا از ماده شاط یشیط به معنای هلاکت و شدت غضب است [8] یا از ماده شطن یشطن به معنای دور شدن (دور شدن از خیر) خبیث و پست آمده است [9] و به هر موجود سرکش و متمرد اطلاق می‌شود. اعم از انسان، جن و یا جنبندگان دیگر.
هم‌چنین شیطان اسم عام (اسم جنس) است و ابلیس اسم خاص (علم) است که حضرت آدم را فریب داد. و اکنون با یاران خود انسان‌ها را وسوسه و گمراه می‌کند [10]. لذا در قرآن کلمه شیطان به انسان و جن اطلاق شده است ( وَکَذلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوّاً شَیَاطِینَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ ) [11] «و این چنین برای هر پیامبری، دشمنی از شرورهای (شیطان صفت) انسان و جنّ قرار
دادیم». واژه شیطان به صورت مفرد 70 بار و به صورت جمع (شیاطین) 18 بار در قرآن آمده است. ماهیت شیطان همانند جن از آتش است. و دارای اختیار ، تکلیف، شعور و عقل، اراده، زاد و ولد می‌باشد. گاهی جن و شیطان مفهوم وسیعی دارند و شامل نفس اماره، قوای واهمه، تخیل نفسانی و لذت دنیوی، حشرات موذی و انسان‌های فاسد و… می‌باشد [12]
و گاهی به معنای میکروب می‌آید. به عنوان مثال، حضرت علی7 می‌فرماید: از قسمت شکسته ظرف و دستگیره آن آب نخورید زیرا شیطان به روی دستگیره و قسمت شکسته ظرف می‌نشیند [13] و گاهی به انسان‌ها شیطان صفت هم گفته می‌شود به عنوان نمونه حضرت علی(ع) می‌فرماید: زیاد ابن ابیه ! از معاویه بترس! که او شیطان است [14].
خبط به معنای ضرب شدید [15] و مس به معنای جنون [16] و راغب آن را کنایه از جنون می‌داند.
 
چگونگی استیلای شیطان بر انسان

بعضی‌ها تصور می‌کنند که شیطان و جن می‌توانند بر انسان تأثیر فیزیکی مستقیم داشته باشند. که شاهد آن‌ها همان آیه 275 سوره بقره (لمس شیطان) است اما با بررسی آیات دیگر به
بی‌پایه بودن این کلام پی‌می‌بریم. از آیات قرآن این‌گونه استفاده می‌شود که شیطان در انسان وسوسه و فتنه ایجاد می‌کند و بر اندیشه و تفکر نفوذ کرده و راه گمراهی را نشان می‌دهد ( اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطَانُ فَأَنسَاهُمْ ذِکْرَاللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطَانِ أَلاَ إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطَانِ هُمُ الْخَاسِرُونَ ) [17] ؛ «شیطان بر آنان مسلّط شده و یاد خدا را از یاد آنان برد؛ آنان حزب شیطانند. آگاه باشید که حزب شیطان فقط زیانکارند!».
( کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیَاطِینُ فِی الْأَرْضِ حَیْرَان ) [18] «همانند کسی که شیطان‌ها او را به سقوط (و گمراهی) کشانده‌اند، در حالی که در زمین
سرگردان است».
( وَإِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیُوحُونَ إِلَی‌ أَوْلِیَائِهِمْ ) [19] «و قطعاً شرورهای (شیطان صفت) به سوی دوستانشان اشاره سریع پنهانی القاء می‌کنند».
( وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الْأَمْرُ إِنَّ‌اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَمَاکَانَ لِیَ‌عَلَیْکُم مِن سُلْطَانٍ إِلَّا أَن دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلاَ تَلُومُونِی‌ وَلُومُوا أَنفُسَکُم ) [20] ؛«و
شیطان، هنگامی که کار پایان یافت می‌گوید: «در حقیقت، خدا وعده حق به شما وعده داد؛ و [من] به شما وعده دادم، و[لی] با شما تخلّف کردم؛ و برای من هیچ تسلّطی بر شما نبود، جز اینکه شما را فرا خواندم، و [درخواست] مرا پذیرفتید، پس مرا سرزنش مَکنید، و خودتان را سرزنش کنید.» انسان برتر از آن است که موجودات نامریی دخالتی در وجود او داشته باشند [21] و الا با اختیار و اشرف مخلوقات بودن او سازگاری ندارد. شیاطین به همتایان انسانی خود تلقینات گمراه‌کننده القا می‌کنند و زمانی که کار از کار بگذرد می‌گویند: ( وَمَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِن سُلْطَانٍ إِلَّا أَن دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی ) [22] ؛ «و برای من هیچ تسلّطی بر شما نبود، جز اینکه شما را فرا خواندم، و [درخواست] مرا پذیرفتید» هم‌چنین جنیان که هم جنس شیاطین هستند، نمی‌توانند تأثیر مستقیم داشته باشند و از آیات قرآن نیز استفاده نمی‌شود [23] در نتیجه شیطان آسیب‌رسانی مستقیم و فیزیکی ندارد؛ بلکه دسیسه‌های زشت او سبب سرگردانی و اختلالات روانی می‌گردد [24]
 
علل اختلالات روانی و افسردگی از منظر علم
افسردگی و دیوانگی از همان ابتدای تاریخ همراه انسان بوده است. 450 سال قبل از میلاد بقراط اصطلاح مانیا و ملانکولیا را برای توصیف اختلالات روانی به کار برد. و حدود100 سال قبل از میلاد کورنلیوس سلسوس ( cornelius celsus) این بیماری را ناشی از صفرای سیاه معرفی نمود. در سال 1854م ژول فالره جنون ادواری ( foliea
circulaire) را معرفی کرد. و ژول بایا دژه فرانسوی جنون دوشکلی را شرح داد. در طب قدیم ایران از این بیماری با نام مالیخولیا یاد شده است. [25] امروزه عامل بسیار از این اختلالات این سیستم شناخته نشده است. [26]
برای اختلالات روانی و افسردگی (جنون عرفی) علت‌های مختلفی را برشمردند برخی به اعصاب انسان برمی‌گردد و برخی دیگر به روح و روان. مانند: سندرم خستگی مزمن [27] ، جراحات وارده بر سر [28] ، صرع (اپی‌لپسی) [29] ، التهاب مغز (آنسفالیت) [30] ، آبسه مغزی [31] ، الزایمر [32] ، وراثت و ژنتیک [33] ، تغییرات ناخوشایند در زندگی، مشکلات مالی، مشکلات عاطفی، مشکلات جنسی، استرس و اضطراب [34] . با بررسی نظریات علمی، درمی‌یابیم که علم در حوزه محسوسات و ملموسات نظر می‌دهد و به متأثر شدن انسان از ماوراء طبیعت نظری نداده است.
  رابطه لمس شیطان و دیوانگی از نگاه مفسران
آیه قرآن به صورت مستقیم اشاره دارد که کسانی که ربا می‌خورند، بر نمی‌خیزند مگر همانند برخاستن کسی که شیطان بر اثر تماس، دیوانه (و آشفته سَر)ش کرده است [35] . مفسران در تفسیر این آیه احتمالات زیادی را مطرح نمودند.
1. برخی عوامل دیوانگی را به دو نوع تقسیم کردند: یکی مادی و دیگری غیر مادی (وسوسه شیطان عامل تأثیر روانی منفی)
مرحوم آیه الله طالقانی; در تفسیر آیه سه احتمال را نقل کردند:
الف) دیو زدگی و دچار بیماری صرع و اختلالات روانی شدن.
ب) میکروبی که در مراکز عصبی انسان نفوذ کند.
ج) منشاء وسوسه و انگیزنده اوهام و تمنیات.
از این سه احتمال آنچه بر حسب ظاهر کلام مورد قبول مرحوم طالقانی است و به گواه عبارت‌هایی که قبل از احتمال یاد شده آورده است، همان احتمال سوم است. ایشان می‌فرماید: چون رباخوری، انحراف از مسیر طبیعی و انسانی است رباخور دچار خبط زدگی در اندیشه و آشفتگی می‌شود… و خوی کینه‌جویی و بد اندیشی نسبت  به مردم نیز در او راسخ می‌شود… در هر حال پیوسته در نگرانی و آشفتگی به سر می‌برد و به خود می‌پیچد. این حالات در کردار و گفتار و حرکات چشم و دست و پایش نمایان است [36]
آیة الله مکارم شیرازی بعد از نقل احتمالات می‌فرماید: دیوانگی را به دو گونه می‌توان تصور کرد: یکی جسمانی که بر اثر عوامل مادی است. دیگری روحی و معنوی که متاثر از عوامل غیر مادی است، آنان که رباخوارند گرفتار دیوانگی روحی می‌شوند که مشوق آن‌ها وسوسه‌های شیطانی است. چه جنونی بالاتر از طمع و حرص به مال دیگران که تشویش روحی و اضطراب دائمی به همراه دارد [37]
2. برخی دیگر نسبت‌دادن دیوانگی را به شیطان، نوعی مَجاز می‌دانند. مرحوم طبرسی معتقد است که آیه برای حالات برخی از مردم در روز قیامت است و اضافه می‌کند: که شیطان انسان را دیوانه نمی‌کند؛ دیوانگی و اختلالات روانی بر اثر غلبه سودا و صفراء است و در آن هنگام عقل انسان ضعیف می‌شود و شیطان در او وسوسه می‌کند. و اگر به شیطان نسبت داده
شده، از باب مجاز است [38] . در میان عرف هم مشهود است کسانیکه از حالت عادی و معقول خارج می‌شوند مانند: زانی، قاتل، دزد و… لقب دیوانه به او می‌دهند. این به معنای دیوانگی جسمی نیست بلکه به معنای غرق شدن در گناه و نفوذ شیطان در وجود اوست.
3. بعضی از مفسرین در حد یک احتمال پذیرفته‌اند که ممکن است علل برخی از جنون‌ها شیطان و جن باشد. علامه طباطبایی; می‌فرماید: آن‌چه آیه بر آن دلالت دارد بیش از این نیست که
دست کم بعض از جنون‌ها مستند به مس جن است و استناد جنون به عللی چون شیطان موجب ابطال علل طبیعی نیست بلکه علل طبیعی در طول علل غیرطبیعی هستند نه در عرض آن‌ها [39] . مکارم شیرازی هم می‌فرماید: ولی هیچ بعید نیست که بعضی از کارها و اعمال نادرست، شیطان در شخص اثر بگذارد [40] .
فرض مدخلیت شیطان و جن در جنون و اختلالات عصبی و روانی با استناد آن به اسباب طبیعی منافات ندارد، زیرا تأثیر اسباب غیر طبیعی در حوادث طبیعی در طول اسباب و علل
طبیعی است نه در عرض آن‌ها. چنان که تاثیر اراده الهی در پیدایش حوادث طبیعی به همین شیوه است و علوم‌تجربی دارای حق اثبات است نه دارای حق نفی [41] .
علامه تعبیر زیبایی دارد که می‌فرماید: مراد از مس شیطان، حرکات نامنظم جن‌زدگان در حال بیهوشی و بعد از آن نیست؛ بلکه غرض آیه این است؛ افعال رباخوار افعال اختیاری است که از اعتقاد غلط سر می‌زند رفتار او در مورد امر معاش و زندگی به رفتار دیوانه می‌ماند که خوب را از بد تمییز نمی‌دهد [42] .
در همین زمینه حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه به کسی که به او هدیه‌ای داده است فرمود:
اعن دین الله اتیتنی لتخدعنی؟ امختبط انتم ذوجنه [43] ؛ آیا از راه دین، وارد شدی که مرا بفریبی؟ یا عقلت آشفته شده یا جن زده شده‌ای؟

4. برخی دیگر معتقد هستند که شیطان در آیه به معنای میکروب است که در انسان نفوذ کرده که سبب آشفتگی روحی و بیماری اعصاب و دیوانگی می‌باشد [44] .
 
نتیجه
شیطان بر انسان تسلط ندارد تا این که بتواند او را دیوانه نماید؛ فقط وسوسه و اغوا می‌کند. آنچه در آیه مطرح شده حالات دیوانه است که خوب و بد را تشخیص نمی‌دهد..
 
نکات تکمیلی در پاسخ دکتر سها
1ـ از مطالب فوق روشن شد که آیه 275 سوره بقره تفاسیر متعدد دارد که دکتر سها به آنها توجه نکرده و به قرآن اشکال کرده است..
2ـ اینکه دکتر سها تأثیر جنیان را در بیماری روانی (بدون ارائه دلیل) خرافات دانسته است صحیح نیست چه بسا مطالبی که هنوز در علوم پزشکی و روان‌شناسی کشف نشده باشد.
 
 

پی نوشت ها:
[1]. نقد قرآن، دکتر سها، 134.
[2] .وَمَا آتَیْتُم مِن رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُوا عِندَ اللَّهِ  (روم/39).

[3] . با توجه به لحن آیه ى مورد بحث بعید نیست که آیه ى 130 سوره ى آل عمران که حکم صریح ربا را اعلام مى کند قبل از آیات سوره ى بقره نازل شده باشد.
[4] .واژه ى «خبط» در لغت به معناى «عدم تعادل بدن، در هنگام راه رفتن یا برخاستن» است .
[5] . اکثر مفسران معناى دوّم را پذیرفته اند، ولى صاحب تفسیر نمونه هر دو معنا را ممکن مى دانند (ر. ک: تفسیر نمونه، ج 2، ص 271).
[6] . ر. ک: تحریر الوسیله، و رساله هاى عملیه ى مراجع معظم .
[7] . اصول کافى، ج 5، ص 147 و وسائل الشیعه، ج 12، ص 423.
[8] . ابن اثیر، نهایه، ذیل واژه «شیط» این ماده طرفدار کمی دارد.
[9] . لسان العرب، ابن منظور؛ مفردات، راغب، ذیل واژه «شیط»
[10] . تفسیرنمونه، مکارم‌شیرازی، ناصر، تهران ج1، ص191؛ جن‌وشیطان، رجائی‌تهرانی، علیرضا، ص14.
[11] . انعام/ 112.
[12] . جن و شیطان، زین‌العابدین دست داده، ص 46.
[13] . اصول کافی، کلینی، ج 6، ص 385.
[14] . نهج البلاغه، خطبه 44.
[15] . لسان العرب، ابن منظور، ذیل واژه خبط.
[16] . همان، ذیل وازه مس.
[17] . مجادله/ 19.
[18] . انعام/ 71.
[19] . انعام/ 121.
[20] . ابراهیم/ 22.
[21] . ر.ک: المیزان، ذیل آیه.
[22] . ابراهیم/ 22.
[23] . ر.ک: الشبهات و الردود، محمد هادی معرفت، ص 235 ـ 237.
[24] . همان و المیزان، طباطبایی، ج 2، ص 431.
[25] . افسردگی، آذین رزم گیری، ص 9ـ10.
[26] . مغز و اعصاب، انجمن پزشک بریتانیا، گروهی از پزشکان، ترجمه منصوره داوری، ص 33.
[27] . مغزو اعصاب، ص 48.
[28] . همان، ص 54.
[29] . همان، ص 67.
[30] . همان، ص 80.
[31] . همان، ص 82.
[32] . همان، ص 108.
[33] . افسردگی، همان، ص 25.
[34] . ر.ک: افسردگی، همان؛ آشنایی با بیماری‌های روانی، مطهره امینی.
[35] . بقره/ 257.
[36] . پرتوی از قرآن، طالقانی، ج 2، ص 252ـ253.
[37] . تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج2، ص 201.
[38] . مجمع البیان، ج 3، ص 179.
[39] . تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج 2، ص 574.
[40] . تفسیر نمونه، ج 2، ص 272.
[41] . آیه‌ الله استاد جعفر سبحانی، مقاله پاسخ دوم به سروش، مجله افق حوزه، شماره 183، 25/12/1386.
[42] . المیزان، علامه طباطبایی، ذیل آیه.
[43] . نهج البلاغه، خطبه224 .
[44] . طنطاوی، تفسیر الجواهر، ذیل آیه 257 سوره بقره؛ قاموس قرآن، قرشی،. ذیل واژ ه شطن.