سفر یکی از تفریحات سالمی است که برای تجدید قوا و بازسازی روحیه بسیار کارساز می‌باشد. هرچند سفر نوعی سرگرمی و تفریح به‌شمار می‌آید؛ از جنبه‌های دیگر همچون زیارت، صله ارحام، تجارت، کسب علم، جهاد و… نیز مورد توجه می‌باشد.
اسلام برای سفر، نکاتی بیان کرده که توجه به آنها، سفر را شیرین و به یادماندی می‌کند؛

انتخاب هم سفر موافق

انتخاب همسفرانی هم فکر و هم‌تراز نقش بسیار مهمی در دلپذیر شدن سفر دارد، لذا از آداب مهم سفر، انتخاب هم سفر موافق است.
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است:
«الرَّفیق ثم السَّفر»[ وسائل الشیعه، ج 8، ص 289.]؛ «ابتدا رفیق انتخاب کنید، سپس سفر کنید».
امیرمؤمنان علی(علیه السلام) در وصیتی به فرزندش، امام حسن(علیه السلام) فرموده است:
«قبل از شروع سفر از رفیق همراه، سؤال کن. پیش از خرید خانه، جویای همسایه باش».[ بحارالانوار، ج 76، ص 229.]
از ویژگی‌های مهم هم سفر موافق، هم فکری و هماهنگی با یکدیگر است.
امام باقر(علیه السلام) نیز در این زمینه می‌فرمایند:
«إِذَا صَحِبْتَ فَاصْحَبْ نَحْوَکَ وَ لَا تَصْحَبْ مَنْ یَکْفِیکَ فَإِنَّ ذَلِکَ مَذَلَّةٌ لِلْمُؤْمِن»[ همان، ج 73، ص266.]: «چون مصاحبت کنى یار کسى مانند خود باش و با کسى که امور زندگى تو را بر عهده گیرد، و معیشتت را اداره کند یار مشو، زیرا که چنین وضعى موجب خواری مؤمن است».

یکی کردن مخارج سفر

توصیه دیگر در باب مسایل مادی سفراین است که اگر گروهی با هم سفر می‌کنند و در تمام امور با هم شریک می‌باشند باید در خرج نیز شریک شوند. یعنی همه به مقدار مشخصی پول را برای سفر کنار بگذارند. این برنامه از قدیم مرسوم بوده و پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز در این مورد می‌فرمایند:
«مِنَ السُّنَّةِ إِذَا خَرَجَ الْقَوْمُ فِی سَفَرٍ أَنْ یُخْرِجُوا نَفَقَتَهُمْ فَإِنَّ ذَلِکَ أَطْیَبُ لِأَنْفُسِهِمْ وَ أَحْسَنُ لِأَخْلَاقِهِم»[ من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص27.]؛ «این از سنّت است که چون گروهى به سفر روند، مبلغى را که براى مخارج سفر در نظر می‌گیرند، به اشتراک گرد آورند، این کار براى فکر و ذهنشان خوشایندتر، و براى اخلاقشان بهتر است».
این برنامه از جمله تدابیری است که در سفر گروهی اندیشیده شده تا از این جهت درگیری برای افراد پیش نیاید و تهیه خوراک و مسکن و سایر نیازمندی‌های سفر آسان‌تر و بهتر تأمین شود.
این‌که پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند این روش برای افکار و اخلاق همسفران بهتر است؛ از این جهت می‌باشد که اگر هم‌خرجی نباشد یعنی همه به یک اندازه برای سفر کنار نگذارند، ممکن است هر کسی فکر کند بیش از دیگران پول خرج کرده و همین امر ایجاد نوعی بدبینی بین افراد می‌کند که یکدیگر را متهم به کم گذاشتن از خرجی می‌کنند و باعث درگیری و بداخلاقی در سفر می‌شود که لذت سفر و احترام بین رفقا را از بین می‌برد.

همراهی یکدیگر و پرهیز از تک روی

حق هم‌سفر این است که یکدیگر را در طول سفر ترک نگویند؛ در بین راه و هنگام استراحت، مراقب هم باشند، از تک روی نیز بپرهیزند تا اگر مشکل و حادثه‌ای پیش آمد، به یاری یکدیگر بشتابند و خطرهای احتمالی را از خود دفع کنند.
امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید:
«کسی که برادر مؤمن خود را در مسیری همراهی کند، ولی در طول مسافت، او را ترک کند و از او پیشی گیرد، به اندازه‌ای که نتواند او را ببیند، مانند آن است که خون او را بریزد و دشمن را بر او یاری دهد».[ وسائل الشیعه، ج 8، ص 304.]
در این میان، به همراهی با سالمندان و افتادگان بسیار سفارش شده است، چنان که لقمان به فرزندش می‌فرماید: «پسرم… هنگام سفر… به سالمندان و افتادگان احترام بگذار و از آنها دست گیری کن».[ همان، ص 323.]

تقسیم کار و رعایت حقوق دیگران

یکی از مسائلی که ممکن است شیرینی سفر را از بین ببرد آن است یک یا چند نفر از همسفران از زیر بار مسئولیت‌های سفر شانه خالی کرده و زحمت سفر خود را به دوش دیگران بیندازند. لذا جهت پیشگیری از بروز هرگونه مشکلی بهتر است همه افراد حتی در ساده‌ترین کارها به دوستان و هم سفران خود یاری رسانند و زحمت سفر خود را به دوش دیگران نیندازند.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید:
«بزرگ و آقای مردم کسی است که در سفر، خدمت‌گزار هم سفران باشد. کسی که در خدمت از دیگران سبقت بگیرد، به جز با شهادت در راه خدا، با هیچ‌کاری نمی‌توان از او پیشی گرفت».[ کنز العمال، ج 6، ص 710، ح 17519.]
روایت می‌کنند که رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) با جمعی از اصحاب راهی سفر بود. در یکی از منزل‌ها، ساعتی به استراحت پرداختند. پیامبر دستور داد گوسفندی را ذبح کنند. هر یک از اصحاب نیز مسئولیت کاری را به عهده گرفتند. رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «جمع آوری هیزم و بر افروختن آتش هم بر عهده من». اصحاب ممانعت کردند، ولی رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نپذیرفت و فرمود: «من می‌دانم شما این کارها را انجام می‌دهید، ولی خداوند دوست ندارد که بنده‌اش را در میان یاران او با وضعیتی متمایز از دیگران ببیند و برای خود در مقایسه با یاران و همراهان امتیازی قائل شود».[ بحارالانوار، ج 76، ص 33.]

انتخاب سرپرست

وقتی گروهی با هم سفر می‌کنند، برای جلوگیری از ایجاد اختلاف عقیده میان هم سفران شایسته است از میان خود، فردی عاقل، جهان دیده، مدیر و مدبّر را به سرپرستی انتخاب کنند تا حساب هزینه‌های سفر و تصمیم گیری‌های نهایی را به عهده او بگذارند.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید:
«هرگاه گروهی با یکدیگر به سفر می‌روند، بهتر است که زاد، توشه خود را نزد فردی از همراهان قرار دهند و او را امین و تقسیم کننده آن کنند؛ زیرا این کار موجب راحتی خیال و حسن خلق آنان می‌شود».[ کنز العمال، ج 6، ص 711، ح 17522.]
همچنین حضرت در روایتی دیگر می‌فرماید:
«اِذا خَرَجَ ثلاثُة فِی سَفرٍ فَلْیُؤَمِّروا أحدَهم»[ همان، ص 706، ح 17499.]؛ «هرگاه سه نفر به سفری می‌روند، یکی را از میان خود، امیر و سرپرست انتخاب کنند».

خوش اخلاقی با هم سفران

سفر به دلیل این‌که خارج از شرایط عادی است، خوراک و استراحت و آسایش زندگی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، لذا نیاز به صبر و تحمل در برابر شرایط سخت و ناخوشایند دارد. حال اگر کسی علاوه بر تحمل ناملایمات سفر، خوش برخورد و خوش‌رو نیز باشد نشان از روح بلند و جوانمردی او دارد که همواره یاد و خاطره خوش در ذهن همراهان باقی می‌گذارد.
اخلاق خوب، فقط به چهره خندان نیست، بلکه سیرت نیز باید خوش و مقبول باشد. امام جعفر صادق(علیه السلام) می‌فرماید:
«کسی که برای همراهان و دوستان مصاحب خویش، انیس و یار خوبی نباشد، کسی که در مقابل نیکی دیگران، اخلاق نیک و پسندیده‌ای نداشته باشد، آن‌که با همسایگان خود، حُسن هم جواری و حق همسایگی را رعایت نکند و کسی که با همراهان غذا نخورد، چنین فردی در میان ما و نزد ما جایگاه و منزلتی ندارد».[ وسائل الشیعه، ج 8، ص 402.]

رازداری و کتمان عیب‌های یکدیگر

مسافر در طول سفر باید عیب‌های برادر مؤمن و هم سفر خود را گوشزد کند، ولی پس از پایان سفر و هنگام بازگشت، کاستی‌ها و لغزش‌ها را نادیده انگارد و اسرار هم سفر خود را بیان نکند. امام صادق(علیه السلام) در این باره می‌فرماید:
مِنَ المُروَّه فِی السَّفرِ… کِتمانُک عَلَی القَوْمِ اَمرَهُم بَعدَ مُفارِقَتک ایّاهُم»[ مکارم الاخلاق، ص 254.]؛ «از نشانه‌های مردانگی و مروّت در سفر آن است که پس از جدا شدن از هم سفران، اسرار و عیب‌های آنها را پنهان کند».

سخاوت و بخشش در سفر

از دیگر آداب سفر جمعی، برداشتن آذوقه مناسب و بهره‌مند کردن هم سفران از آن است. در واقع، وقتی انسان با گروهی سفر می‌کند، بهتر است که با همراهان و هم‌سفران خود غذا بخورد و از توشه خویش، دیگران را نیز بهره‌مند سازد.
امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید:
«از نشانه‌های مروّت در سفر این است که زاد و توشه کافی همراه داشته باشد، از اموال پاک و حلال به دست آمده استفاده کند و دیگران را از آن نصیب دهد»[ همان؛ بحارالانوار، ج 76، ص 274.].

شوخی نمودن در سفر

با توجه به این‌که شوخی مناسب باعث ایجاد نشاط در افراد می‌شود شوخی با همسفران نشان جوانمردی افراد می‌باشد.
«الْمُرُوَّةُ فِی السَّفَرِ… وَ کَثْرَةُ الْمِزَاحِ فِی غَیْرِ مَا یُسْخِطُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ»[ من لا یحضره الفقیه،ج 2،ص294.]؛ «از جوانمردی در سفر است… پر شوخى کردن در غیر آنچه مایه خشم خدا می‌شود».

استفاده از سرگرمی‌های سالم

یکی از توصیه‌های اسلام برای لذت بخش‌تر کردن سفر استفاده از سرگرمی‌های سالم در سفر است به عنوان نمونه در مسافرت‌ها توصیه به شعرخوانی شده است. در روایتی از پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده است:
«زَادُ الْمُسَافِرِ الْحُدَاءُ وَ الشِّعْرُ مَا کَانَ مِنْهُ لَیْسَ فِیهِ خَنًا»[ مکارم الأخلاق ص267.]؛ «توشه مسافر؛ حدى و شعرهایى است که در آن سخنان رکیک نباشد».
حدى، یعنى آوازى که شتربان براى شتر خواند.
البته شعرخوانی اختصاص به سفر گروهی ندارد ولی در حال حاضر این مسئله در سفر گروهی مصداق بیشتری پیدا می‌کند. از این‌رو خواندن شعر متناسب با ایامی که سفر در آن صورت می‌گیرد یا متناسب با مقصد و هدف سفر، یکی از روش‌هایی است که می‌توان از آن استفاده‌های معنوی و اخلاقی کرد و حتی برای ایجاد نشاط و شادابی در گروه از آن بهره برد.

هم فکری و مشورت در سفر

وضعیت و موقعیت سفر، مواردی را ایجاب می‌کند، از جمله این‌که انسان مؤمن مسلمان در سفر جمعی، در مواردی مانند: زمان حرکت، استراحت، غذا، نماز و… تابع نظر هم سفران باشد؛ در کارها با آنان مشورت کند و از خودرأیی بپرهیزد تا سفری لذت بخش همراه هم سفران خود تجربه کند.
در روایتی از امام صادق(علیه السلام)، لقمان حکیم در این مورد به فرزندش چنین پند می‌دهد:
«پسرم، چون با گروهی به سفر روی و کاری در پیش گیری، با همراهان مشورت کن و از خودرأیی بپرهیز… در مقام مشورت، رأی خود را صریح و قاطع بیان کن… با احتیاط سفر کنید و با هوشیاری راه بپیمایید. چون در بیابان از یافتن و تشخیص راه از بیراهه درماندید، به مشورت اقدام کنید»[ وسائل الشیعه، ج 8، ص 323؛ بحارالانوار، ج 76، ص 270.].

همراهی و مدارا با گروه

اظهار نظر که به صورت منطقی ومشورت باشد مناسب است ولی مهم این است که به تحمیل عقاید و مخالفت با گروه منجر نشود. زیرا یکدلی و همراهی در جمع بسیار با اهمیت است:
«کُنْ لِأَصْحَابِکَ مُوَافِقاً إِلَّا فِی مَعْصِیَةِ اللَّه»[ الکافی، ج 8، ص297.]؛ «با همسفرانت همراهی و موافقت کن تا جایی که معصیت خداوند نباشد».
این روایت به جامعیت همراهی اشاره دارد. یعنی در تمام کارها از گروه تبعیت کن و همراه با آنان باش مگر در معصیت خداوند.

بدرقه و مشایعت

یکی از کارهایی که می‌تواند کدورت‌های به وجود آمده در سفر را التیام بخشیده و پایان سفر را به خوشی به اتمام برساند آن است، بدرقه یکدیگر هنگام خداحافظی و جدا شدن از یکدیگر است که این امر بهترین فرصت جهت حلالیت طلبیدن و عذرخواهی از کوتاهی‌ها و یا ناملایمات سفر می‌باشد.
روایت می‌کنند که امام علی(علیه السلام) در زمان خلافتش، از سفری طولانی به کوفه بازمی‌گشت. در راه با فردی یهودی هم سفر شد. زمانی که از او جدا می‌شد، چند قدمی او را همراهی کرد و فرمود:
«… انسان می‌بایست هنگام خداحافظی و پایان سفر، هم سفر خود را چند قدم بدرقه کند…»[ اصول کافی، ج 4، ص 495.].
موارد گفته شده بخش‌هایی از مهمترین آداب سفر می‌باشد که می‌تواند هر سفر را به همراه دیگران تبدیل به خاطره‌ای خوب و به یاد ماندنی نماید.[ ر.ک: سیده زهرا موسوی، اخلاق گردشگری، فصلنامه علمی – ترویجی اخلاق، سال دوم، شماره 5، بهار 1391، صص 31- 64؛ بافکار، حسین، آداب اجتماعی اسلام «مبانی، روش‌ها و کارکردها»، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، ? 1389، اول.]