دانشگاه تمدن‌ساز دانشگاهی است که در نقد نظریه‌های مبنایی علمی غربی فعالانه تلاش نماید و با نوآوری‌های علمی،زمینه‌های ظهور نظریه‌های جدید و معتبر علمی را فراهم سازد.بدین ترتیب باید شور و شوق رشد علمی در میان استادان و دانشجویان در دانشگاه موج زند و پیشرفت دانش به موضوع جدی رقابت دانشگاهیان تبدیل شود.

قام معظم رهبری در رابطه با پیشرفت علمی کشور نکات مهمی را در جمع اساتید دانشگاه فرمودند که توجه به ابعاد آن می‌تواند تحولی در عرصه علم و دانش در کشور ایجاد نماید.

در همین راستا خبرنگار پایگاه بصیرت گفت و گویی را با دکتر مصطفی ملکوتیان از اساتید علوم سیاسی دانشگاه تهران ترتیب داده که شما را به خواندن آن دعوت می‌نماییم.

‌ شرایط و لوازم رشد مطلوب علمی کشور کدامند؟

در دنیای حاضر که کشورهای توسعه‌یافته از دهها سال پیش شروع به رشد علمی نموده‌اند، برای پر کردن فاصله و پیشی گرفتن از آنها، باید با تلاش‌های هدفدار، گسترده و دستیابی به رقم‌های بالای رشد علمی در این مسیر گام نهاد. کسب رقم‌های بالای رشد علمی، هم به تداوم و تقویت انگیزه‌هایی در سطح ملی نیاز دارد و هم به برنامه‌ریزی و داشتن مرکزیت مقتدر هدایت و پیگیری.

یکی از اهداف مهم انقلاب اسلامی، دست‌یابی به قله‌های پیشرفت علمی و فناوری و دور شدن از عقب‌ماندگی تاریخی کشور بوده و می‌باشد. وقتی پیشرفت بخشی از اهداف انقلاب را تشکیل می‌دهد، حاملان اندیشه انقلاب تلاش‌ می‌کنند با بسیج امکانات و نیروها و به میدان آوردن آنها به این هدف جامه عمل بپوشانند.

انگیزه و اراده و روحیه انقلابی، بدین ترتیب هم می‌تواند باعث رشد علوم فنی مهندسی و پیشرفت در فناوری‌های مربوطه شود و هم در رشد علوم انسانی اجتماعی و رفتاری تأثیر نهد. البته با توجه به تفاوت‌های بنیادین در مبانی فکری فلسفی انقلاب اسلامی با تمدن غربی در انسان‌شناسی، هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی و با توجه به تک‌بعدی بودن و مادی‌نگری در غرب و نگرش جامع و صحیح تفکر اسلامی، نتیجه رشد علمی در علوم انسانی اجتماعی و رفتاری در دیدگاه اسلامی با نظریه‌های موجود غربی که سیطره کمیت بر آنها وجود دارد، کاملاً متفاوت خواهد بود و نظریه‌های پدید آمده از اعتبار علمی بسیار بیشتر و دقیق‌تری برخوردار خواهند بود.

عامل با اهمیت دیگر برای رشد مطلوب علمی، عمل بر مبنای برنامه‌ریزی‌های هدفدار و زماندار و هدایت و پیگیری مداوم این امر می‌باشد. این امر باید در دانشگاهها خود را از سه طریق نشان دهد:

(۱) داشتن کلان پروژه حاوی پروژه‌های تحقیقی متعدد برای پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکترا و سایر تحقیقات علمی دانشگاهی، به منظور پر کردن خلاءهای علمی موجود در هر رشته.

(۲) برقراری ضمانت اجرا برای رشد علمی و دوری اعضای هیات علمی از رکود.

(۳) تبدیل دانشگاه به یک مرکز رقابت سالم علمی و بردن این رقابت به سمت اکتشافات نوین علمی و تولید نظریه‌های بومی.

برای جلوگیری از کند شدن حرکت علمی کشور باید چه کنیم؟

رهبری معظم انقلاب اسلامی در دیدار اخیرشان با رؤسای دانشگاهها در این رابطه نکته بسیار با ارزشی را بیان نمودند. ایشان فرمودند کاری کنید که در دانشگاه فضای غالب دست جوانان متدین با انگیزه باشد و مجموعه‌های مؤمن حرف اول را بزنند. ایشان هم‌چنین فرمودند در حالی که همه دنیا می‌گویند ایران کشور عزیز و مقتدری است، برخی در دانشگاه یا روزنامه با خودکم‌بینی می‌گویند ما چیزی نیستیم و منزوی هستیم!

آنچه می‌تواند موتور محرک رشد علمی و فضای سالم در دانشگاهها باشد، حس اعتماد به نفس و اعتقاد به توانستن و داشتن انگیزه و اراده جدی برای پیشرفت است. بنابراین برای جلوگیری از رکود علمی در درجه اول باید مواظبت نمود تا تأثیربخشی گروههای خود‌کم‌بین در دانشگاهها خنثی و فضای مبتنی بر حس توانستن و اعتماد به نفس تقویت گردد.

از طرف دیگر باید با برگزاری کرسی‌های متعدد نقد نظریه‌ها، نوآوری و نظریه‌پردازی و نیز فراهم کردن لوازم و زمینه‌های رشد از طرق مختلف مانند آموزش‌های پژوهش‌محور و پژوهش‌های کاربردی، راه پیشرفت علمی در دانشگاهها را هموار نمود.

دانشگاه چگونه می‌تواند در ایجاد تمدن نوین اسلامی ایفای نقش نماید؟

در رابطه با مباحث تمدنی، دو مطلب امروزه آشکار شده است: یکی وجود مجموعه‌ای از بحران‌های فکری فلسفی، فرهنگی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در تمدن غربی و دیگری نشانه‌های ظهور یک تمدن نوین اسلامی که از پس از پیروزی انقلاب اسلامی آرام آرام خود را نشان می‌دهد. نتیجه تمدن غربی استعمار ملل دیگر و تعقیب نفع‌طلبی و بی‌عدالتی در روابط بین‌الملل تحت عنوان منافع ملی بوده و این تمدن حتی در درون جوامع خودش نیز به استثمار و بی‌عدالتی انجامیده و این مسائل زمینه ایجاد و تقویت بحران‌های پیش گفته را فراهم نموده است. در زمان حاضر، یک چالشگر برون تمدنی (بیرون از تمدن غربی) و واقعی یعنی انقلاب اسلامی ایران با آرمان‌های عدالت‌طلبانه و جهانشمول، این تمدن وحشی را به مبارزه طلبیده و توانسته با گذشت زمان بر اقتدار و اثربخشی جهان خود بیفزاید. این چالشگر، غرب دارای اعتماد به نفس گذشته را منفعل نموده و ضعف منطق آن را در مقابل جهانیان به نمایش گذاشته است.

در این شرایط، دانشگاه باید وظیفه خود را که عبارتست از دست‌یابی به قله‌های پیشرفت و رشد علمی ایفا نماید. دانشگاه تمدن‌ساز دانشگاهی است که در نقد نظریه‌های مبنایی علمی غربی فعالانه تلاش نماید و با نوآوری‌های علمی، زمینه‌های ظهور نظریه‌های جدید و معتبر علمی را فراهم سازد. بدین ترتیب باید شور و شوق رشد علمی در میان استادان و دانشجویان در دانشگاه موج زند و پیشرفت دانش به موضوع جدی رقابت دانشگاهیان تبدیل شود.

با ظهور اسلام، سراسر وجود مسلمانان را شور و شوق علمی فرا گرفت و در حالی که غربیان وارد قرون وسطی شده و دنیای مسیحیت تحقیق علمی را تخطئه می‌کرد، مسلمانان برای خرید یک کتاب گاهی به اندازه وزن آن طلا می‌دادند. بدین صورت بود که تمدن اولیه اسلامی تشکیل و صدها دانشمند برجسته در علوم مختلف زمانه از ریاضیات، طب و ستاره‌شناسی گرفته تا فلسفه، جامعه‌شناسی، منطق و جغرافیا در صحنه حضور یافتند.

اکنون نیز که با پیروزی انقلاب اسلامی و امواج جهانی آن، شرایط برای ظهور یک تمدن نوین اسلامی فراهم گشته است، پیشرفت و رشد همه جانبه علمی از شرایط لازمه تشکیل و اعتلای این تمدن است و این امر نقش ویژه دانشگاهها و مراکز علمی و پژوهشی را مورد تأکید قرار می‌دهد.

در این رابطه واضح است که رشد در علوم انسانی،اجتماعی و رفتاری در تمدن نوین اسلامی مبتنی بر مبانی فکری فلسفی و اندیشه‌های اصیل اسلامی خواهد بود و حتی در علوم فنی مهندسی و تجربی نیز باید اصول بنیادین دینی در زمینه حیطه و قلمرو تلاش‌های کشف علمی مورد توجه قرار گیرد.

پیشرفت علمی چه تأثیری در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی خواهد داشت؟

در پاسخ به این سؤال، حداقل موارد هفت‌گانه زیر قابل بیان است:

۱-‌ امروزه از اقتصاد دانش‌بنیان به عنوان شرط لازم رشد و پیشرفت اقتصادی یاد می‌شود. قاعدتاً هر چه دانش در یک کشور پیشرفته‌تر باشد، انواع فناوری‌ها پیشرفت بیشتری خواهد نمود و تبدیل دانش به تولید و ثروت، در بالا بردن سطح زندگی مردم و نیز افزایش قدرت رقابتی اقتصادی کشور در صحنه بین‌المللی تأثیر خواهد گذاشت.

۲-‌ پیشرفت در علم و فناوری با ایجاد استقلال اقتصادی و اقتصاد خودکفا، کشور را از زورگویی‌ها، تحمیل‌ها و تحریم‌های اقتصادی دولت‌های زورگو و استعماری بر حذر می‌دارد و با خارج ساختن این اهرم‌ها از دست آنها، در افزایش تولید ملی و ثروت ملی تأثیر نهاده و شرایط بهتری برای ایجاد تعادل اقتصادی میان آحاد جامعه فراهم می‌سازد.

۳-‌ پیشرفت علمی در واقع به معنی افزایش قدرت و ثروت ملی است و در این زمینه پیشرفت در هر دو شاخه اصلی علمی یعنی علوم فنی تجربی و علوم انسانی، اجتماعی، رفتاری مدنظر است.

۴-‌ پیشرفت علمی می‌تواند بهترین امکانات را برای حل معضلات اقتصادی مانند بیکاری، رکود، دلال‌بازی و مانند آن فراهم نماید.

۵-‌ پیشرفت علمی فناوری با به نمایش گذاردن توانایی‌های کیفی و کمی تولیدی و فناورانه کشور، می‌تواند زمینه‌های سرمایه‌گذاری در سرزمین‌های دیگر در یک روند عادلانه و نه زورگویانه غربی‌ها و یا صادرات کالاهای صنعتی پیشرفته به نقاط مختلف جهان را فراهم و در نتیجه بازگشت سودهای حاصل از آن راه به همراه آورد.

۶-‌ پیشرفت علمی فناوری می‌تواند به جذب گسترده دانشجویان خارجی حتی از کشورهای پیشرفته بیانجامد، این امر هم منافع اقتصادی در پی دارد و هم به امر صدور آرمان‌های انقلاب اسلامی کمک می‌نماید.

۷-‌ رشد بالای اقتصادی و بالا رفتن درآمد و ثروت‌ ملی که تا حد زیادی با پیشرفت علمی مرتبط است، می‌تواند به عوامل دیگر اضافه شده و به عنوان یک عامل شتابزا در تشکیل تمدن نوین اسلامی عمل نماید.

سید محمد مشکوة الممالک

منبع: سایت بصیرت ۲۵ آبان ۱۳۹۴