◄بازخوانی اصل نه شرقی و نه غربی حاکم بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران
با پیروزی انقلاب اسلامی ، نه تنها جهانیان شاخص های وقوع انقلابی مردمی مبتنی بر آموزه های اسلامی ملی را در چارچوب سرزمین ایران شاهد بودند که در بعد فرامرزی نیز به عینیت یافتن سیاست
خارجی مبتنی بر اصول و مولفه های جدید پی بردند ؛ سیاست خارجی که به رغم گذشت سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی ، هنوز نمی توان آن را صد در صد در قالب یکی از این دو پارادایم واقع گرایی یا آرمانگرایی تفسیر کرد ، تا جایی که برخی معتقدند سیاست خارجی جمهوری اسلامی ، حالتی ترکیبی داشته و آرمانگرای واقع گرا است . البته شاید چنین تفسیری را درباره سیاست خارجی بسیاری از کشورها بتوان به کار برد ، اما آن چه که در مورد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران جلب توجه می کند منحصر به فرد بودن آن به لحاظ رویکرد نه شرقی و نه غربی سال های نخست پیروزی انقلاب اسلامی بود که به رغم فرو پاشی نظام دو قطبی در قالبی جدید سعی می کند خود را با شرایط نوین بین المللی تطبیق دهد . هر چند به نظر می رسد در یک سال گذشته بر غلظت آرمان گرایی آن با توجه به شعار عدالت محوری آقای احمدی نژاد افزوده شده است .
◄اصل نه شرقی و نه غربی
اصل نه شرقی و نه غربی جمهوری اسلامی ، در وهله نخست بیانگر عدم وابستگی انقلاب اسلامی ایران به دو اردوگاه شرقی و غرب بود ؛ بر خلاف بسیاری از انقلابات قرن بیستم که به نوعی در سایه حمایت از اردوگاه شرق یا غرب به پیروزی می رسیدند معیار کبیر انقلاب اسلامی ایران ، امام خمینی با چنین رویکردی به جهانیان اعلام داشت انقلاب ایران به هیچ یک از دو اردوگاه شرق و غرب تعلق نداشته و انقلابی بر آمده از خواست مردم و مبتنی بر آموزه های اسلامی است . در چهارچوب تحلیلی ، با توجه به پیوستن ایران به جنبش عدم تعهد در سال ۱۹۷۹ به نظر می رسد که اصل نه شرقی و نه غربی بیش از همه به دکترین عدم تعهد در عرصه روابط بین الملل نزدیک هست ؛ چرا که بر خلاف اصل بی طرفی حتی بی طرفی مثبت عدم تعهد مبین نوعی تحرک در روابط بین الملل از جمله دفاع از نهضت های رهایی بخش بدون وابستگی به دو اردوگاه شرق و غرب بود . این موضوع در کنار تصمیم ایران که برای پیوستن به جنبش عدم تعهد ، در نشست سران جنبش در هاوانا ، پایتخت کوبا ، می تواند شاخصی باشد که فرضیه انطباق اصل نه شرقی نه غربی را با اصول جنبش عدم تعهد تایید نماید . با وجود چنین برداشتی دکتر منوچهر محمدی در کتاب سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران : اصول و مسائل معتقد است ؛ اصل نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی دارای ویژگی های خاص خود است ؛ این که بر خلاف عدم تعهد حالت تدافعی و انفعالی نداشته بلکه با اتخاذ سیاستی تهاجمی ، فعال و پویا بر علیه استکبار جهانی از هر نوع مبارزه می کند و همچنین اعتقاد به حکومت واحد جهانی تحت لوای اسلام دارد .
پروفسور روح الله رمضانی در کتاب چهارچوب تحلیلی برای بررسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در تفسیر دیدگاه امام خمینی از نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی آورده است ؛ هدف آیت الله خمینی تاکید بر این نکته بوده است هنگام طراحی جمهوری جدید ایران نباید کودکانه از مدل سوسیالیستی شرق یا سرمایه داری غرب تقلید کرد . او معتقد است دموکراسی اسلامی برتر از دموکراسی های شرقی و غربی است . پروفسور رمضانی می افزاید : آرمان گرایی هنگام تفسیر نظرات امام خمینی عبارت کلیدی جمهوری اسلامی را رها می کردند و با سر دادن شعار نه شرقی نه غربی اصرار داشتند که ایران نباید به حکومت شوروی یا امریکا یا با حکومت هایی که مناسبات نزدیکی با ابر قدرت دارند رابطه داشته باشد در حالی که در واقع هدف امام از اصل نه شرقی و نه غربی نفی سلطه بیگانه بود نه گسستن ارتباط با سایر کشورها ، چرا که نفی مناسبات سیاسی با دیگر کشورها به معنی نفی کشورها است . دکتر علیرضا ازغندی در کتاب سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با بر شمردن چهار گفتمان مسلط در سیاست خارجی ایران در دو دهه گذشته ، شامل گفتمان مصلحت محور یا واقع گرا گفتمان ارزش محور یا آرمانگرا ، گفتمان منفعت محور یا عمل گرا و گفتمان فرهنگ گرا یا سیاست محور ، اصل نه شرقی نه غربی را در فضای گفتمان نخست تفسیر می کند و با همسو دانستن آن با اصل موازنه منفی و بدون ارائه تعریف جدید به تفسیر دولت موقت بازرگان از این اصل اکتفا کرده و می نویسد : شعار نه شرقی و نه غربی در ابتدا مفهوم کاملا زمانی و ملی داشته و منظور از آن احراز استقلال همه جانبه خودمان در برابر بیگانگان و ابر قدرت ها بود و عدم اتکا به بلوک های شرق و غرب . بدین ترتیب اصل نه شرقی و نه غربی در آوردگاه نظری هر چند با تفاسیر متعددی رو برو بوده است ؛ اما به نظر می رسد اکثر تحلیل گران اصل نه شرقی و نه غربی را به مفهوم عدم وابستگی ایران به دو بلوک شرق و غرب به ویژه مراکز این دو بلوک یعنی امریکا و شوروی سابق تعبیر کرده اند و بر روی این تفسیر از اصل نه شرقی و نه غربی اتفاق نظر دارند .
◄فروپاشی نظام دو قطبی و اصل نه شرقی و نه غربی
در پی فروپاشی نظام دو قطبی ، بسیاری از تحلیل گران با زیر سوال بردن فلسفه وجودی اصل نه شرقی و نه غربی معتقدند این اندیشه ، یا رویکرد بر آمده از ظرف زمانی و مقتضیات دهه اول انقلاب اسلامی متناسب با اوضاع بین المللی بوده لذا با فروپاشی بلوک شرقی عملا کاربرد خود را در شرایط نوین بین المللی از دست داده است . البته چنین نظری درباره اندیشه عدم تعهد نیز مطرح شده ؛ اما بر خلاف تصور این طیف از تحلیل گران ملاحظه می شود که نه تنها جنبش عدم تعهد به حیات خود ادامه داده که اعضای آن اکنون به ۱۱۸ کشور رسیده است . این موضوع نشان می دهد که کشورها به اصل اندیشه عدم تعهد دلبستگی داشته و برای آن تاریخ مصرف خاصی قائل نیستند ؛ هر چند ممکن است در مقطعی همچون دوران جنگ سرد ، عدم تعهد به لحاظ هویتی دارای پایگاه مستحکم تری بوده باشد . در مورد اصل نه شرقی و نه غربی نیز به نظر می رسد مولفه اصلی این رویکرد نفی سلطه بیگانگان و عدم وابستگی به مراکز قدرت جهانی بوده است که در مقطع پیروزی انقلاب اسلامی در قالب دو بلوک شرق و غرب رهبری شوروی سابق و امریکا نمود داشت . هر چند از سال ۱۹۹۱ یک بال این پرنده آهنین سلطه کنده شده است ، اما بخش دیگر یعنی سیطره جویی آمریکا ، پا بر جا مانده که از سپتامبر ۲۰۰۱ به ویژه و با تاثیر پذیری از اندیشه نو محافظه کاران در قالب یکجانبه گرایی پر رنگ تر نیز شده است . از این زاویه نیز به نظر می رسد اصل پیام و هدف از رویکرد نه شرقی نه غربی همچنان پا بر جا مانده و رنگ نباخته است . امام خمینی در سخنرانی ۱۱ مهر ۱۳۶۷ خود انحراف از اصل نه شرقی و نه غربی را خیانت به اسلام و مسلمین دانست که پروفسور رمضانی در کتاب خود به نقل از هاشمی رفسنجانی در این باره می نویسد : منظور از وفاداری به اهداف انقلاب اسلامی ، استقلال و نفی سلطه بیگانه است . اگر این تعبیر آقای رفسنجانی را از نه شرقی نه غربی مورد نظر امام مبنای تحلیل خود قرار دهیم در آن صورت می توان نتیجه گرفت که وفاداری به اهداف انقلاب اسلامی و استقلال و نفی سلطه بیگانگان به عنوان تعابیری از اصل نه شرقی و نه غربی دارای تاریخ مصرف نبوده و فروپاشی نظام دو قطبی نیز نمی تواند آن ها را با چالش مواجه سازد . بدین ترتیب ، پیام اصلی بر آمده از اصل نه شرقی نه غربی همچنان دارای فلسفه وجودی است هر چند که نقطه تمرکز آن اکنون نفی سلطه جویی آمریکاست .
◄اصل نه شرقی نه غربی و روابط ایران و غرب
با فروپاشی شوروی سابق به نظر می رسد دایره شمول اصل نه شرقی نه غربی به حوزه غرب محدود شده است که البته در این حوزه بایستی بین اروپا و آمریکا تفکیک قائل شد ؛ چرا که بین اروپا و آمریکا نه تنها چون دوران جنگ سرد ، پیوندی به مفهوم یکپارچه برقرار نیست بلکه با توجه به جهت گیری های اروپا و آمریکا به نظر می رسد بین اولویت های اتحادیه اروپایی و امریکا تفاوت های آشکاری وجود دارد . با توجه به این واقعیت ، استمرار رویکرد نه شرقی نه غربی در جهت گیری های سیاست خارجی ایران دارای دو اثر متفاوت در حوزه ، غرب است . از آن جا که سطح سلطه جویی اتحاد اروپایی در مقایسه با امریکا کم رنگ تر بوده ، اروپا به چند جانبه گرایی اعتقاد دارد و نقطیه ستیزش اصل نه شرقی و نه غربی سیاست خارجی ایران اکنون امریکا را بیشتر در بر می گیرد که تبلور عینی یکجانبه گرایی و هژمون خشن در عرصه روابط بین الملل محسوب می شود . دکتر سریع القلم در کتاب سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بازبینی نظری و پارادایم ائتلاف می نویسد : جمهوری اسلامی ایران با غرب علمی ، غرب تکنولوژیک و حتی با غرب اقتصادی مشکلی ندارد ، اما با غرب سیاسی و با غرب فلسفی تفاوت و بعضا تضاد دارد . در این چهار چوب ایران بهتر می تواند تعارض خود را با اروپا حل کند تا با امریکا تجربه دولت های روی کار آمده در جمهوری اسلامی ایران نیز نشان می دهد ، متناسب با رویکرد هر یک از آن ها ، گام هایی در جهت تنش زدایی در روابط با بلوک غرب حتی امریکا برداشته شده است . منتهی متناسب با واکنش طرف مقابل این تلاش ها به ویژه در حوزه روابط با آمریکا معطوف به نتیجه نموده است ، چرا که رفتار و سیاست های امریکا دقیقا در دایره و تعریف و آن برداشتی از اصول نه شرقی و نه غربی می گنجد که نفی سلطه و برتری جویی بیگانگان را به دست اندرکاران دستگاه سیاست خارجی ایران یاد آور می شود . چنین نگرشی در سیاست خارجی فعلی ایران ، متاثر از راهبرد عدالت محور مورد تاکید آقای احمدی نژاد درباره روابط بین الملل که در سخنرانی های ایشان در شصتمین و شصت و یکمین نشست های سالانه مجمع عمومی سازمان ملل متحد به گوش روسا و نمایندگان ۱۹۳ کشور عضو سازمان ملل متحد رسید نه تنها تقویت شده است که به نظر می رسد نفی سلطه بیگانگان به عنوان برداشتی از اصل نه شرقی نه غربی ، بروجه آرمان گرایانه سیاست خارجی ایران افزوده است . تا جایی که جمهوری اسلامی ایران در حوزه روابط با کشورهای منطقه ، آفریقایی و امریکای لاتین نیز تلاش دارد این اندیشه را تسری داده و جبهه ای از کشورهای مخالف با وضع موجود ایجاد کند و بدین ترتیب عدالت محوری به عنوان برداشتی دیگر از اصل نه شرقی و نه غربی به پارادایمی جدی در روابط بین الملل بدل می شود و نهایتا این که سیاست خارجی مستقل ایران نیز می تواند شاخصی از استمرار آن برداشتی از اصل نه شرقی نه غربی باشد که به منظور استقلال ، در کنار نفی سلطه بیگانگان در تفسیر این اصل توجه داشته است .
◄نتیجه گیری
از نظرات و مطالب طرح شده این نتایج را می توان استخراج کرد .
۱- اصل نه شرقی نه غربی با وجود منحصر به فرد بودن ، بیش از همه دکترین عدم تعهد نزدیک است . هر چند به لحاظ مخالفت با حفظ وضع موجود و پیشگامی برای تغییر وضع وجود از عدم تعهد فراتر می رود .
۲- اصل نه شرقی و نه غربی با وجود فروپاشی نظام دو قطبی ، به لحاظ مستتر داشتن دو مولفه اساسی در درون خود ، یعنی استقلال و مخالفت با سلطه بیگانگان همچنان روح حاکم بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران به شمار می رود .
۳- نفی سلطه بر آمده از اصل شرقی نه غربی به مفهوم قطع ارتباط با سایر کشورها نیست ، کما این که ایران با بسیاری از کشورهای دارای روابط سیاسی است . بنابراین ، در صورت رعایت اصل برابری و احترام به حقوق برابر این روابط حتی در مورد امریکا نیز می تواند جنبه عینی پیدا کند .
۴- هر چند نقطه عزیمت این اصل به سال های اولیه انقلاب اسلامی باز می گردد ؛ اما با وجود گذشت حدود سه دهه از پیروزی انقلاب اسلامی ، آثار آن را هنوز می توان در اشکال آرمانگرایی و عدالت محوری در سیاست خارجی فعلی شاهد بود .