بدون شک، مشکلات گرد و غبار در خوزستان یک شبه به وجود نیامده است که بتوان بخش عظیمی از آن را یک شبه حل نمود. بنابر مطالعات صورت گرفته، بخش اعظمی از گرد و غبار در خوزستان ناشی از خشک شدن دریاچه ها و تالاب ها در جنوب عراق و همچنین زمین های بادیة الشام در جنوب شرق سوریه است. اما مسئله مهم علت خشک شدن این تالاب ها و دریاچه هاست به گونه ای که در گذشته شاهد این مشکلات در خوزستان نبوده ایم.

یکی از علل مهم خشک شدن دریاچه ها و تالاب ها در عراق و سوریه، ناشی از پروژه عظیم آناتولی یا GAP با عنوان کامل the South-East Anatolian Development Project

(Guneydogu Anadolu Projesi: GAP) در ترکیه است. بر اساس اهداف تعریف شده در این پروژه، بیش از ۱.۸ میلیون هکتار از زمین های کشاورزی ترکیه زیرکشت رفته و بیش از ۲۷ هزار گیگا وات ساعت برق تولید خواهد شد. بر اساس اصلاحات صورت گرفته در این پروژه در سال ۲۰۰۵، ساخت بیش از ۲۲ سد و ۱۹ طرح برقابی و توسعه سیستم کشاورزی در حوضه های دجله و فرات تا سال ۲۰۲۳ در دستور کار دولت ترکیه قرار گرفته است. تا کنون، نزدیک به ۲۱ درصد از پروژه آبیاری و ۷۴ درصد از طرح های برقابی ترکیه در این حوضه تکمیل شده است. بنابر اسناد و مدارک موجود، ظرفیت مخازن سدهای موجود و احداث شده ترکیه بر رودخانه فرات، نزدیک به یک و نیم برابر (۱۵۰درصد) کل حجم آورد این رودخانه می باشد. این در حالی است که بیش از ۹۸ درصد آب کشور عراق وابسته به رودخانه های دجله و فرات می باشد و این میزان برای سوریه بیش از ۸۶ درصد می باشد.

احداث این پروژه ها در بالادست این حوضه، تنش های سیاسی، نظامی و دیپلماتیک بسیاری بین کشورهای ساحلی این حوضه ایجاد کرده است که از آن جمله می توان به تنش ترکیه و سوریه و همچنین تنش سوریه و عراق در احداث سد الثوره اشاره کرد. برای نمونه، سوریه برای گرفتن حقابه مورد نظر خود از ترکیه به حمایت سیاسی از گروه جدایی طلب P.K.K اقدام نمود تا اینکه براساس پروتکل امنیتی سال ۱۹۸۷ بین سوریه و ترکیه در حوضه آبریز فرات، ترکیه متعهد گردید تا حداقل جریان متوسط سالیانه ۵۰۰ مترمکعب بر ثانیه را برای سوریه تأمین نماید و به ازای آن، سوریه متعهد گردید که در عدم حمایت از گروه جدایی طلبان ترک P.K.K با ترکیه همکاری نماید.

از سوی دیگر، تنش بین عراق و سوریه در سال ۱۹۷۵ در بهره‌برداری سوریه از سد الثوره و کاهش دبی رودخانه فرات تا مرز یک جنگ تمام عیار نظامی پیش رفت و عراق، سوریه را تهدید به بمباران سد الثوره کرد. این اختلاف باعث شد که دو کشور نیروهای مرزی خود را در مرزهای یکدیگر مستقر نمایند. این مسئله در نهایت با میانجیگری عربستان و شوروی سابق خاتمه یافت.

علاوه بر موارد ذکر شده، کشور ایران در بیش از ده درصد کل آورد رودخانه دجله نقش دارد که برخی اقدامات و سیاست گذاری های صورت گرفته برای مسدود کردن تمام این آب های مرزی به کشور عراق نیز به نوبه خود بر خشکسالی تالاب ها و دریاچه ها در عراق تأثیر بسزایی داشته است. گرچه این تاثیر به اندازه اثرات پروژه آناتولی ترکیه نبوده و قابل قیاس با آن نمی باشد ولی بدون شک، یکی از عوامل اثرگذار بر خشکی دریاچه ها و تالاب ها می باشد. تصویب طرح ممانعت از خروج آب های مرزی غرب کشور در چشم اندازهای سیاست گذاری کشور در مجمع تشخیص مصلحت نظام و سایر نهادهای تصمیم گیری و سیاست گذاری در مجلس و دولت، تبعات زیست محیطی بسیار متعددی در پی داشته و پاسخ طبیعت به این تصمیم نادرست را به همراه خواهد داشت. چرا که دخالت بی جا و افراطی در طبیعت هیچ گاه بدون پاسخ نخواهد بود.

در پایان باید بر این نکته تأکید نمود که بر اساس مواد پنج، شش و هفت “کنوانسیون حقوق استفاده های غیر کشتیرانی از آبراه های بین المللی ۱۹۹۷سازمان ملل” که در سال ۲۰۱۴ وارد مرحله اجرایی شد، کشورهای بالادست حق احداث و اجرای پروژه های زیربنایی آبی را در بالادست رودخانه، به طوری که سبب بروز مشکلات و آسیب های جدی به کشورهای پایین دست شوند، ندارند. لذا ریشه بحران گرد و غبار در خوزستان و غرب کشور را نباید در غرب کشور و خوزستان، بلکه باید در ترکیه و مذاکرات جدی با این کشور جستجو و پیگیری نمود. در غیر این صورت، با توجه به اینکه تا کنون تنها نزدیک به ۲۱ درصد از پروژه آبیاری و ۷۴ درصد از طرح های برقابی ترکیه در این حوضه تکمیل شده است، بدون شک، با تکمیل سایر بخش های این پروژه عظیم، مشکلات و چالش های زیست محیطی حاصل از آن بیشتر دامان کشور به ویژه غرب کشور را خواهد گرفت.

*دکتر حجت میان آبادی*، 25 بهمن 93

پژوهشگردیپلماسی آب؛ بوستون – آمریکا- روزنامه خراسان

به نقل از:الف