در خصوص اندیشه سیاسی شهید مطهری مقالات و کتب زیادی نوشته شده است اما هنوز زوایای پنهان اندیشه ایشان چندان روشن نشده است. از این رو، نوشتار حاضر با الگوی روش شناسی توماس اسپریگنز می کوشد اندیشه سیاسی شهید مطهری را مورد بازخوانی قرار دهد.

اسپریگنز اندیشه سیاسی فلاسفه بزرگ غرب را با الگوی چهارگانه تحقیقی خود یعنی مشکل شناسی(مشاهده بی نظمی )، علت شناسی( تشخیص درد)، نظم و خیال( جامعه آرمانی ) و راه حل شناسی( راه درمان ) پردازش کرده است. به باور وی، اندیشمندان سیاسی واقع گرا هستند و اندیشه آنها پاسخ به مشکلات محیط سیاسی آنان است. در نظر اسپریگنز تمام نظریه پردازان آثارشان را در زمانی نگاشته اند که جامعه سیاسی دچار بحران بوده است. قدم دوم جستجوی دلیل بی نظمی است و بعد از آن، در گام سوم این سوال طرح می شود که اگر این وضع نامطلوب و بی نظمی است پس وضعیت مطلوب و آرمانی کدام است؟ سرانجام آخرین مرحله نظریه سیاسی ارائه راه حل علمی برای رسیدن به هدف است

استاد شهید مرتضی مطهری بدون شک یکی از بزرگترین اندیشمندان معاصر و حتی تاریخ اسلام می باشند که با فهم درست از اسلام و مقتضیات زمان دست به قلم برده است. در مورد مسائل مختلف قلم فرسائی نموده است، بگونه ای که امام خمینی (ره ) از ایشان به عنوان شهید بزرگوار، متفکر، فیلسوف، فقیه عالی مقام، اسلام شناس کم نظیر، فرزند بسیار عزیز، حاصل عمر من، عالم جاودان یاد می کنند و مطالعه آثار ایشان را به تمام دانشجویان دانشجویان و روشنفکران توصیه می کنند .

با این وجود، محقق در اینجا می کوشد تا بر اساس روش شناسی اسپرینگز به واکاوی اندیشه و آثار شهید مطهری بپردازد.

1- مشاهده بی نظمی : شهید مطهری تقریبا در تمامی آثار خود در فکر پاسخ به اتهام غربی ها نسبت به اسلام است که بیان می کنند پاره ای از اصول اعتقادی، اجتماعی و اخلاقی که در اسلام وجود دارد مانع از پیشرفت مسلمین است. زیرا غربی ها بیان می کردند به علت آنکه در اصول اعتقادی مسلمانان اعتقاد به قضا و قدر، آخرت، تحقیر زندگی دنیا، تقیه، قناعت، صبر، رضا، توکل، انتظار و … وجود دارد این اصول اعتقادی باعث ایجاد سکون در مسلمین شده است و آنها را از تحرک باز داشته است.

2- تشخیص درد: استاد بزرگوار شهید مطهری در مرحله تشخیص درد و یافتن علت واقعی عقب ماندگی مسلمین سخن غربی ها در این مورد که مباحث اعتقادی مسلمانان (توکل، قناعت، صبر و…) باعث عقب ماندگی آنها شده است را می پذیرد اما بر این باور است که برداشت هایی که مسلمین از اصول اعتقادی خود دارند عامل عقب ماندگی آنهاست. زیرا ایشان بین تفکر و برداشت موجود در جوامع اسلامی و روح واقعی اسلام فرق قائلند و اظهار می دارند که مشکل جوامع اسلامی در عدم کاربرد صحیح یا مسخ و تحریف دستورات الهی است. ایشان در کتاب ده گفتار بیان می کنند که توحید ما مسخ شده است، نبوت ما مسخ شده است، ولایت و امامت ما مسخ شده است، اعتقاد به قیامت کم و بیش مسخ شده است، تمامی دستورات اسلامی در فکر ما تغییر شکل داده اند. در دین صبر هست، توکل هست، تقوی هست اما تمام اینها بدون استثنا به صورت مسخ شده در ذهن ما وجود دارد. (1)

شهید مطهری درمقاله امدادهای غیبی در مورد برداشت غلط از اسلام معتقدند که برخی از مقدس مآبان و مدعیان تبلیغ دین به نام دین با همه چیز به جنگ بر می خیزند. شعارشان این است که اگر می خواهی دین داشته باشی پشت پا بزن به همه چیز، گرد مال و ثروت نگرد، ترک حیثیت و مقام کن، زن و فرزند را رها کن، از علم بگریزکه حجاب اکبر و مایه گمراهی است، شاد مباش و شادی مکن، از خلق بگریز و به انزواع پناه ببر.(2)

همچنین به باور استاد، «افرادی مانند من که با پرسشهای مردم درباره مسائل مذهبی مواجه هستیم کاملا این حقیقت را درک می کنیم که بسیاری از افراد تحت تاثیر تلقیات پدران و مادران جاهل و مبلغان بی سواد افکار غلطی در زمینه مسائل مذهبی در ذهنشان رسوخ کرده است و همان افکار غلط اثر سوء بخشیده و آنها را در باره حقیقت دین و مذهب دچار تردید و احیانا انکار کرده است. از این رو کوشش فراوانی لازم است که اصول و مبانی مذهبی به صورت صحیح و واقعی خود به افراد تعلیم و القا شود.»(3)

بنابرین استاد مطهری درد را در برداشت غلط جامعه اسلامی از اصول و مبانی اسلامی می داند.

3- نظم و خیال : در مورد انتظار استاد از تحقق تفکرات ذهنی ایشان یا جامعه مطلوب و آرمانی مورد نظر استاد مطهری باید گفت که ایشان کل اقدامات خود را برای تقویت جبهه حق می دانند زیرا در نظر ایشان از زمان خلقت بشر همواره بین اهل حق و اهل باطل درگیری وجود داشت و این درگیری تا زمان قیام قائم آل محمد (عج) ادامه خواهد یافت.

برخی تفاسیر اسلامی که شرایط جامعه جهانی هنگام ظهور مهدی موعود (عج) را پر از ظلم، تبعیض، اختناق و حق کشی می دانند و بیان می کنند که در این شرایط حق و حقیقت هیچ طرفداری ندارد اما استاد مطهری تفسیر فوق را رد می کند و با استناد به حدیث (( یملا الله به الارض قسطا و عدلا بعد ما ملئت ظلما و جورا )) معتقدند که سخن از ظالم مستلزم وجود مظلوم است و قیام مهدی (عج) برای حمایت مظلومانی است که استحقاق حمایت دارند. یعنی در شرایطی که در جهان ظلم و فساد وجود دارد گروه زبده ای پرورش می یابند که در حال نزاع و درگیری با اهل باطل می باشند. در نهایت استاد مطهری با استناد به برخی احادیث بیان می کند که اهل حق قبل از قیام حضرت مهدی دولتی را ایجاد می کنند که این دولت تا زمان ظهور ادامه پیدا می کند و با ظهور امام زمان (عج) پیروزی نهایی اهل حق بر جناح باطل، فاسد و ظالم صورت می پذیرد. بنابراین کلیه اقدامات استاد به منظور تقویت جبهه حق صورت می پذیرد. (4) 4- راه درمان: شهید مطهری بعد از آنکه تلقی انحرافی مسلمین از دین را عامل عقب ماندگی مسلمانان بیان کردند در صدد بر می آیند تا تفسیری جدید از مفاهیم و معارف دین ارائه دهد و از این طریق تلقیات دینی مردم را عوض کند. از جمله مباحثی که استاد ضمن بیان برداشت انحرافی از آن، تفسیر واقعی آن را ارائه می دهد عبارتند از:

ردیف

مفهوم

برداشت انحرافی

تفسیر واقعی

1

توکل

به معنی سلب مسئولیت

زمانی که خدا بخواهد بشر را ادار به عمل کند و ترس را از او بگیرد.

2

زهد

گوشه گیری و ترک دنیا و فاصله گرفتن از فعالیت اقتصادی_اجتماعی

همدلی با افراد جامعه ،آزادی از زنجیر های وابستگی مادی و درک لذت های معنوی

3

شفاعت

همانند آنکه از راه پارتی بازی بخواهیم جلوی اجرای قانون را بگیریم

همانند قانون کلی که در آن استثنا ، تبعیض،نقص قانون و غلبه بر اراده قانون گذار وجود ندارد

4

نفس

ذلت و پستی قائل شدن برای نفس

مبارزه با خواهش ها و تمنیات نفس

5

انفاق

سیر کردن شکم گرسنگان

اول تعالی بخشیدن به روح آدمی و ایجاد مساوات اجتماعی سپس سیر کردن شکم گرسنگان

جمع بندی:

در فهم اندیشه سیاسی شهید مطهری بر اساس روش ناسی اسپریگنز می توان موارد چهارگانه را به شرح زیر خلاصه کرد:

مشاهده بی نظمی: عقب ماندگی مسلمانان که مطابق تفسیر غربی ها دین اسلام را عامل عقب ماندگی می دانند.

تشخیص درد: برداشت های غلط جامعه اسلامی از اصول و مبانی اسلام را عامل عقب ماندگی مسلمانان می داند.

نظم و خیال: هر چند ایشان جامعه مطلوب را در ظهور قائم آل محمد(عج) و شکوفایی کامل دین اسلام مشاهده می کنند اما فعالیت های ایشان را می توان به عنوان تقویت جبهه حق دانست.

راه درمان: بازساری برداشت های مسلمانان از مفاهیم اسلامی و ارائه تفسیر درست از آن.

منابع:

1- مرتضی مطهری، ده گفتار، تهران : صدرا ، چاپ پنجم ، 1368 ، ص 114

2- ………………….، امدادهای غیبی در زندگی بشر، تهران : صدرا ، چاپ بیست و یکم ، 1389 ، ص 50

3- همان، ص 47

4- …………….. ، قیام و انقلاب حضرت مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ ، تهران : صدرا چاپ سیزدهم ، ص 67

منبع:

فرهاد کوچک زاده ، مشرق،دوشنبه 21 اردیبهشت 1394