ارتباط و استفاده علمی و عملی از ارواح، اجنه و شیاطین در اصطلاح لغوی و فقهی، سحر نام[۱] دارد. طبق دلایل قرآنی، روایی و فقهی، ساحری، به صلاح زندگی دنیوی و اخروی انسان نیست.اگرچه در تعریف و تعیین موارد سحر در کتب لغوی و فقهی تعاریف زیادی بیان شده است، اما در این که ارتباط با ارواح، اجنه و شیاطین، سحر نامیده می شود، از مسلّمات شمرده شده است.[۲]قرآن کریم؛ ساحری را کفر، بی ایمانی، بی تقوایی، معامله ای بد با خود، بی بهرگی از آخرت،[۳] افزایش گناه و خواری دانسته است.[۴]به هر حال در یک جمع بندی می توان گفت: سحر عملی خارق العاده است که آثارى از خود در وجود انسان ها به جا مى گذارد. سحر گاهى یک نوع چشم بندى و تردستى است، و گاه تنها جنبه روانى و خیالى و تلقینى دارد، و زمانی با استفاده از خواص ناشناختۀ فیزیکى و شیمیایى بعضى از اجسام و عناصر، و گاه نیز از طریق کمک گرفتن از شیاطین انجام می گیرد. البته ساحران، افراد منحرف و دنیاپرستى هستند که اساس کارشان بر تحریف حقایق است.
روایات دینی؛ ساحری را کفر[۵]، کفر به قرآن[۶]، شرک[۷]، دوری از رحمت الاهی[۸] و دین اسلام[۹]، بی نیازی از بندگی الاهی[۱۰] و مایۀ ورود به جهنم[۱۱] و ساحر را ملعون[۱۲] دانسته اند.
فقها هم به دلیل آیات و روایات و ضررهای جسمانی و روانی و دینی و اجتماعی که ساحری دارد، آن را حرام دانسته­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ اند.[۱۳]پیشینه سحر و جادو
ساحری سابقۀ دیرینه در تاریخ بشر دارد که بیشترین زمان گسترش آن، زمانی بود که انبیای الاهی یا در جامعه حضور نداشتند و یا حاکمیت آنها کم بود؛ لذا بیشترین زمان حضور آنها بعد از حضرت نوح[۱۴] و سلیمان[۱۵]، بوده است، اما همان طور که تاریخ ساحری گواه است و علم ناقصی که ارواح و اجنه و شیاطین[۱۶] دارند و مدعیان دروغ گویی که ادعای ارتباط با اینها را داشته اند، ساحران ضررهای دینی و معنوی زیادی به جامعۀ بشری زدند؛ لذا به عقیدۀ ما، هم راه های دسترسی به اجنه و شیاطین و ارواح خلاف دین[۱۷] است و هم اطلاعات و تأثیراتی که شیاطین و اجنه و ارواح می دهند یا می گذارند خلاف دین است، و چه بسا شده است که ساحران ادعای نبوت یا مهدویت کرده اند.[۱۸]سعادت آدمی در این است که دوستی ها و دشمنی ها و خوشی ها و نگرانی ها، خوابیدن ها و بیداری ها، سفرها و حضرها بر اساس مصالح دنیوی و اخروی باشد، اما در تاریخ ساحری خلاف آن است.[۱۹]از طرفی در احضار روح و تسخیر اجنه و شیاطین نوعی سلب اراده و اختیار و اجبار و اکراه بر آنها و یا بر روح زن یا بچه ای است که آنها (ارواح یا اجنه) از طریق اینها احضار می شوند وجود دارد که این تحصیل نوعی ضرر و اذیت است.[۲۰]حضرت سلیمان و سحر
از احادیث چنین بر مى آید که در زمان سلیمان پیامبر (ع) گروهى در کشور او به عمل سحر و جادوگرى پرداختند. وی دستور داد تمام نوشته ها و اوراق آنها را جمع آورى کرده، در محل مخصوصی نگه دارى کنند. این نگه دارى شاید به آن دلیل بوده که مطالب مفیدى براى دفع سحر ساحران در میان آنها وجود داشته است.
پس از وفات حضرت سلیمان گروهى آنها را بیرون آورده و شروع به اشاعه و تعلیم سحر کردند، بعضى از این موقعیت استفاده کرده و گفتند سلیمان اصلاً پیامبر نبوده، بلکه به کمک همین سحر و جادوگری ها بر کشورش مسلط شد و امور خارق العاده انجام مى داد!
گروهى از بنى اسرائیل هم از آنها تبعیت کردند و سخت به جادوگرى دل بستند، تا آن جا که دست از تورات نیز برداشتند.
هنگامى که پیامبر اسلام (ص) ظهور کرد و ضمن آیات قرآن اعلام نمود، سلیمان از پیامبران خدا بود، بعضى از احبار و علماى یهود گفتند: از محمد تعجب نمى کنید که مى گوید سلیمان پیامبر است، در صورتى که او ساحر بوده است؟!
این گفتار یهود علاوه بر این که تهمت و افتراى بزرگى نسبت به این پیامبر الاهى محسوب مى شد، لازمه اش تکفیر سلیمان (ع) بود؛ زیرا طبق گفتۀ آنان سلیمان (ع) مرد ساحرى بوده که خود را به دروغ پیامبر خوانده و این عمل موجب کفر است.
فرشته هاروت و ماروت و تعلیم سحر به انسان
ملائکه و فرشتگان موجودات بسیار شریف و لطیف هستند و دارای ویژگی های نیک فراوانی هستند -که در آیات قرآن بیان شده است- از جمله این که صفات و ویژگی های خاکی و حیوانی در وجود آنان راه ندارد و اساساً آنان هیچ گونه میل و قدرتی بر انجام گناه و معصیت ندارند و به همین دلیل است که از هر گونه گناه و معصیت پاک و مبرّا هستند.
بنابراین، اگر عصمت و معصوم بودن صرفاً به معنای عدم ارتکاب گناه و معصیت باشد می توان گفت فرشتگان هم معصوم هستند؛ زیرا آنان از هر گونه گناه و معصیت پاک و مبرا هستند.[۲۱]امام عسکری (ع) می فرماید: “فرشتگان خدا به کمک الطاف الاهی از کفر و امور ناپسند، معصوم و در امان اند”.[۲۲]اما (یهود) از آنچه شیاطین در عصر سلیمان بر مردم مى خواندند پیروى کردند. سلیمان هرگز (دست به سحر نیالود و) کافر نشد، ولى شیاطین کفر ورزیدند و به مردم سحر آموختند. و (نیز یهود) از آنچه بر دو فرشته بابل «هاروت» و «ماروت»، نازل شد پیروى کردند. (آن دو، راه سحر کردن را، براى آشنایى با طرز ابطال آن، به مردم یاد مى دادند. و) به هیچ کس چیزى یاد نمى دادند، مگر این که از پیش به او مى گفتند: «ما وسیله آزمایش هستیم کافر نشو! (و از این تعلیمات، سوء استفاده نکن!)»، ولى آنها از آن دو فرشته، مطالبى را مى آموختند که بتوانند به وسیله آن، میان مرد و همسرش جدایى بیفکنند، ولى هیچ گاه نمى توانند بدون اجازه خداوند، به انسانى زیان برسانند. آنها قسمت هایى را فرا مى گرفتند که به آنان زیان مى رسانید و نفعى نمى داد. و مسلما مى دانستند هر کسى خریدار این گونه متاع باشد، در آخرت بهره اى نخواهد داشت. و چه زشت و ناپسند بود آنچه خود را به آن فروختند، اگر مى دانستند”.[۲۳]این دو فرشته زمانى به میان مردم آمدند که بازار سحر داغ بود و مردم گرفتار چنگال ساحران بودند، آنها مردم را به طرز ابطال سحر ساحران آشنا ساختند، ولى از آن جا که خنثا کردن یک مطلب (همانند خنثا کردن یک بمب) فرع بر این است که انسان نخست از خود آن مطلب آگاه باشد و بعد طرز خنثا کردن آن را یاد بگیرد، ناچار بودند فوت و فن سحر را قبلاً شرح دهند، اما سوء استفاده کنندگان یهود همین را وسیله قرار دادند براى اشاعه هر چه بیشتر سحر و تا آن جا پیش رفتند که پیامبر بزرگ الاهى، حضرت سلیمان را نیز متهم ساختند که اگر عوامل طبیعى به فرمان او است، یا جن و انس از او فرمان مى برند همه مولود سحر است.
پس در سرزمین بابل چون سحر و جادوگرى به اوج خود رسید و باعث ناراحتى و ایذای مردم گردیده بود، خداوند دو فرشته را به صورت انسان مأمور ساخت که عوامل سحر و طریق ابطال آن را به مردم بیاموزند، تا بتوانند خود را از شر ساحران بر کنار دارند.
ولى این تعلیمات بالاخره قابل سوء استفاده بود؛ چرا که فرشتگان ناچار بودند براى ابطال سحر ساحران، طرز آن را نیز تشریح کنند، تا مردم بتوانند از این راه به پیشگیرى پردازند، این موضوع سبب شد که گروهى پس از آگاهى از طرز سحر، خود در ردیف ساحران قرار گیرند، با این که آن دو فرشته به مردم هشدار دادند که این یک نوع آزمایش الاهى براى شما است و حتى گفتند: سوء استفاده از این تعلیمات یک نوع کفر است.[۲۴]از نظر اسلام در بسیاری از موارد ، سحر باعث گمراه ساختن مردم و تحریف حقایق و متزلزل ساختن پایه های اعتقادات افراد ساده ذهن می شود. در احادیثى که از پیشوایان بزرگ اسلام به ما رسیده است سحر به شدت مذمت و از آن نهی شده است، از جمله این که:
حضرت على )ع( مى فرماید: ” کسى که سحر بیاموزد، کم یا زیاد، کافر شده است، و رابطه او با خداوند به کلى قطع مى شود ”.[۲۵]پس از نظر اسلام، انجام، تعلیم، تعلم و تکسب به سحر، ممنوع و حرام[۲۶] و از گناهان کبیره است و در بعضی از روایات، تعلیم و تعلم سحر را موجب کفر شمرده اند.
فقهاى اسلام به اتفاق می فرمایند یاد گرفتن و انجام اعمال سحر و جادوگرى حرام است، اما چنانچه ابطال سحر در یادگیری آن منحصر گردد تعلم آن اشکالى ندارد، بلکه گاهى به عنوان واجب کفایى مى بایست عده اى سحر را بیاموزند تا اگر مدعى دروغ گویى خواست از این طریق مردم را اغفال یا گمراه کند سحر و جادوى او را ابطال نمایند، و دروغ مدعى را فاش سازند.
دلیل این استثنا حدیثى است که از امام صادق (ع)نقل شده، در این حدیث مى خوانیم: “یکى از ساحران و جادوگران که در برابر انجام عمل سحر مزد مى گرفت، خدمت امام صادق (ع) رسید و عرض کرد: حرفه من سحر بوده است و در برابر آن مزد مى گرفتم، خرج زندگى من نیز از همین راه تأمین مى شد، و با همان در آمد، حج خانۀ خدا را انجام داده ام، ولى اکنون آن را ترک و توبه کرده ام، آیا براى من راه نجاتى هست؟ امام صادق(ع) در پاسخ فرمود: “عقدۀ سحر را بگشا، ولى گره جادوگرى مزن”. از این حدیث استفاده مى شود که براى گشودن گره سحر، آموختن و عمل آن بى اشکال است.[۲۷]همچنین در موارد دیگری اسلام یادگیری سحر را جایز دانسته است از جمله:
۱- فرا گرفتن سحر برای از بین بردن آثار سحر از کسانی که از سحر آسیب دیده­اند.
۲- برای باطل کردن ادعای مدعیان دروغین نبوت.
۳- یاد گرفتن آن به منظور از بین سحر ساحران.
راه های ابطال سحر
با توجه به این که سحر اقسامی دارد، راه های ابطال سحر نیز از نظر قرآن کریم گوناگون است که به بررسی آنها می پردازیم:
۱- سحر گاهی فریفتن، تردستى، شعبده بازی و چشم بندى است، و در خارج حقیقتى ندارد چنان که قرآن می فرماید:” فَإِذا حِبالُهُمْ وَ عِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعى”[۲۸]؛ ریسمان ها و عصاهاى جادوگران زمان موسى در اثر سحر، خیال مى شد که حرکت مى کنند.
در آیه دیگر آمده است: “فَلَمَّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ”؛[۲۹] هنگامى که ریسمان ها را انداختند چشم هاى مردم را سحر کردند و آنها را ارعاب نمودند.
از این آیات روشن مى شود که سحر داراى حقیقتى نیست که بتوان در اشیاء تصرفى کند و اثرى بگذارد، بلکه این تردستى و چشم بندى ساحران است که آن چنان جلوه مى دهد.
۲- از بعضى آیات قرآن استفاده مى شود که بعضى از انواع سحر به راستى اثر مى گذارد؛ مانند آیه ذیل که مى گوید آنها سحرهایى را فرا مى گرفتند که میان مرد و همسرش جدایى مى افکند: “فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ”. یا تعبیر دیگرى که در آیات فوق بود که آنها چیزهایى را فرا مى گرفتند که مضر به حالشان بود و نافع نبود: “وَ یَتَعَلَّمُونَ ما یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ”.[۳۰] ولى آیا تأثیر سحر فقط جنبه روانى دارد و یا این که اثر جسمانى و خارجى هم ممکن است داشته باشد؟ در آیات بالا اشاره اى به آن نشده؛ لذا بعضى معتقدند اثر سحر تنها در جنبه هاى روانى است.[۳۱]در عصر ما چون بسیارى از خواص اجسام و عناصر که در گذشته بر تودۀ مردم، مخفى بود، آشکار شده است، و حتى کتاب هایى در زمینۀ آثار اعجاب انگیز موجودات مختلف نوشته شده است، واقعیت قسمت زیادى از سحرهاى ساحران روشن شده و در موارد زیادی این حربه از دست ساحران گرفته شده است. (مثل روشن شدن خواص شمیایی عناصر و یا بعضی خواص نور)، اما در هر حال، سحر چیزى نیست که بتوان وجود آن را انکار کرد و همۀ صورت های آن را به خرافات نسبت داد. بعضی از صورت های آن، هم اکنون رواج دارد و هنوز واقعیت آن شناخته نشده است؛ مثل کارهایی که مرتاضان هندی انجام می دهند.[۳۲]در بعضی از کتاب ها[۳۳] و روایات برای از بین بردن سحر خواندن آیات و دعاهایی توصیه شده است. ما از باب نمونه به چند مورد اشاره می کنیم:
۱- محمد بن عیسى می گوید از حضرت رضا (ع) در باره سحر پرسیدم حضرت فرمود: سحر واقعیت دارد و به اذن خدا اثر مى کند هر گاه ترا سحر کردند دستت را تا مقابل صورتت بالا ببر و این دعا را بخوان: “باسم الله العظیم باسم الله العظیم رب العرش العظیم الا ذهبت و انقرضت”.
۲- ابن عباس گوید: لبید یهودى پیغمبر(ص) را سحر کرد، و سحر را در چاه بنى زریق انداخت حضرت بیمار شد، در حالى که حضرت به خواب بود دو فرشته آمدند، یکى از آن دو کنار سر حضرت و دیگرى پهلوى پاى او نشست و به ایشان خبر دادند، که شما را سحر کرده و سحر را در زیر پوست نهاده و در زیر سنگى در چاه زروان گذارده اند پیغمبر (ص) على (ع) و زبیر و عمار را فرستاد تا آب چاه را کشیدند و سنگ را برداشتند و جف را در آوردند و دیدند که در آن مقداری مو است با دندانه هائى از شانه که ۱۱ گره با سوزن بر آن زده اند، در این موقع معوّذتین آمد هر گرهى را که می گشودند آیه اى از آنها را می خواندند، حضرت احساس سبکى کرد و برخاست گویا از قید و زنجیر آزاد شده است، و جبرئیل می گفت: “بسم الله ارقیک من کل شی ء یؤذیک من حاسد و عین و الله یشفیک”.
۳- فردی که سحر شده آیات: “قالَ مُوسى ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ، وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ”. [۳۴] و “وَ أَوْحَیْنا إِلى مُوسى أَنْ أَلْقِ عَصاکَ فَإِذا هِیَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ، فَوَقَعَ الْحَقُّ وَ بَطَلَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ، فَغُلِبُوا هُنالِکَ وَ انْقَلَبُوا صاغِرِینَ”.[۳۵] را همیشه همراه خود داشته باشد.
۴- این آیه را هفت بار بر سحر شده بخوانند: “سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَ نَجْعَلُ لَکُما سُلْطاناً فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما بِآیاتِنا أَنْتُما وَ مَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغالِبُونَ”[۳۶].[۳۷] پس به طور کلی باید از شر سحر ساحران به خدا پناه برد.
از مجموع آنچه گفته شد، روشن گردید که برای از بین بردن سحر می توان به یادگیری سحر پرداخت، اما باید توجه داشت که اغلب مواردی که مردم آن را سحر می پندارند، ناشی از توجه بیش از حد عده ای به خرافات و اوهام و سوء استفادۀ عدۀ سودجوی دیگر، از شرایط فراهم آمده است، در حالی که از سحر اطلاعی ندارند علاوه لااقل بخشی از سحر، با تصرف در خیال انسان انجام می پذیرد و همان طوری که در جریان ساحران و حضرت موسی (ع) اتفاق افتاد، در این گونه موارد با بالا رفتن سطح اعتقادات و آگاهی های مردم، عملا این گونه سحرها کارائی نخواهند داشت. در هر صورت اگر واقعا سحری روی دهد، برای نجات از آن می توان از دعا و آنچه در روایات آمده است بهره برد و اگر راه رهایی به استفادۀ از سحر منحصر گردد، استفاده از سحر برای ابطال سحر هم جایز است. البته تعلم سحر برای افرادی جایز خواهد بود که اطمینانی به منحرف نشدن آنان وجود داشته باشد؛ یعنی یادگیری با قیود و شرایطی جایز است.
حکم مشاهدۀ سحر و مطالعۀ آن
از نظر اسلام، انجام، تعلیم، تعلم و تکسب به سحر، ممنوع و حرام[۳۸] و از گناهان کبیره است و در بعضی از روایات، تعلیم و تعلم سحر را موجب کفر شمرده­اند.
سحر در بسیاری از موارد، باعث گمراه ساختن مردم و تحریف حقایق و متزلزل ساختن پایه­های اعتقادات افراد ساده ذهن می­شود. البته این حکم، مانند بسیاری دیگر از احکام الاهی موارد استثنا دارد؛ از جمله، فرا گرفتن سحر برای باطل کردن یا از بین بردن آثار آن از کسانی که از سحر آسیب دیده­اند و یا برای باطل کردن ادعای مدعیان دروغین نبوت.
مطالعه کردن کتاب ها و مجلات و یا نگاه کردن به عمل ساحران یا مشاهدۀ عمل ساحران در تلویزیون و سینما، اگر به منظور یادگیری و تعلیم نباشد و صرفاً جنبۀ سرگرمی و تفریح داشته باشد، اشکالی ندارد،[۳۹] مگر این که عناوین دیگری بر آن منطبق شود؛ مثلا فیلم یا کتاب به گونه ای باشد که در فرد آثار منفی به جای بگذارد و باعث گمراهی اش شود یا عنوان حفظ فیلم ها و کتاب های گمراه کننده (حفظ کتب ضلال) بر آن منطبق شود، و یا موجب ترویج سحر شود، که از این جهات اشکال دارد و حرام است.
اسلام و علوم غریبه
قبل از این که به بیان دینی یا غیر دینی بودن این علوم بپردازیم، لازم است، مختصری در مورد چیستی آنها توضیح دهیم:
علوم غریبه، علومی است که در دسترس همۀ افراد قرار نمی گیرد، و حدود سی شاخۀ مختلف دارد که برخی از آنها عبارت اند از: علم رمل، جفر، اعداد، و .
امّا پنج علم کیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا و ریمیا در علوم غریبه، به خمسه محتجبه معروف است؛ یعنی پنج علمی که مخفی است و تمام آن، از اسرار است.[۴۰]تعریف و توضیح هر کدام به بیانی که علامه طباطبائی در تفسیر المیزان[۴۱] آورده، به این شرح است؛
۱- کیمیاء؛ که به آن علم صناعت هم می گویند؛ علمی است که به وسیله آن می توان بعضی فلزات و اجرام معدنی را به چیز دیگر تبدیل کرد؛ مثلاً به وسیله این علم می توان طلا و نقره را از فلزات جدا کرد یا سنگ را به طلاء و تبدیل کرد.
۲- سیمیا؛ علمی است که انسان به وسیله یادگیری آن، قدرت برای انجام کارهای خارق العاده پیدا می کند. موضوع این علم هماهنگ ساختن و مخلوط کردن قواى ارادى با قواى مخصوص مادى است که با این کار، شخص می تواند، در امور طبیعی و قوه خیال دیگران تصرف کند، و آن را سحر دیدگان می نامند، و این فن از تمامى فنون سحر مسلم تر و صادق تر است.
۳- علم لیمیا؛ علمی است که با آن روح را در بدن دیگری انتقال دهند. بنابراین در این علم، از کیفیت تأثیرهاى اراده، هنگامی که به ارواح قوى و عالى متصل شد، بحث مى کند؛ مثلا اگر اراده من با ارواحى که موکّل ستارگان است، متصل شد، چه کارهایی مى توانم انجام دهم؟ یا اگر اراده من، به ارواحى که موکل بر حوادث اند، متصل شد، و آنها را در اختیار خود گرفتم، و یا اگر توانستم اجنه را تحت اختیار خود در آورم، و از آنها کمک بگیرم، چه کارهایى می توانم انجام دهم؟ این علم را، علم تسخیرات، مى گویند.
۴- علم هیمیا؛ که در ترکیب قواى عالم بالا، با عناصر عالم پایین، بحث مى کند، تا از این راه به تاثیرهاى عجیبى دست یابد، و آن را علم طلسمات هم می گویند، چون ستارگان و اجرام آسمانى با حوادث مادى زمین ارتباط دارند، پس اگر آن شکل آسمانى که مناسب با حادثه اى از حوادث است، با صورت و شکل مادى آن حادثه ترکیب شود، آن حادثه پدید مى آید؛ مثلا در این علم، اگر بتوان آن شکل آسمانی را که مناسب با مردن، یا زنده ماندن یک شخص است، با شکل و صورت خود او ترکیب کرد، کاری که می خواهیم، انجام می شود. و این معناى طلسم است. این علم در نزد علمای ما حرام است.
۵- علم ریمیا؛ علمى است که از استخدام قواى مادى بحث مى کند، تا به آثار عجیب آنها دست یابد، به طورى که در حس بیننده اثرات عجیب و غیر عادی، درست می شود، و این را شعبده هم می گویند.
با توضیحی که در مورد این علوم داده شد، روشن می شود که این علوم، دینی نیستند؛ زیرا در این علوم از استخدام اجنه و طلسم و تسخیر موجودات و دخالت در عالم بحث می شود که مورد تأیید دین نیست.
نتیجه:
این علوم، به علت این که در مواردی، باعث تسخیر اجنه یا کشف اسرار اشخاص دیگر و می شود، مورد قبول دین نیست. البته علم کیمیاء یک نوع صنعت است و ربطی به دینی بودن و غیر دینی بودن ندارد، ولی از شاخه های علوم غریبه است.
برای توضیح بیشتر در مورد این علوم می توانید به کتاب های زیر مراجعه نمایید:
۱- زبده الارواح، محمود دهدار.
۲- دائره المعارف تشیع، ج ۱۱، زیر نظر بهاء الدین خرمشاهی.
۳- المائده یا فرحه الروح، سید احمد عبد منافی.
۴- تحفه حکیم، ج ۲، سید محمد مؤمن حسینی.
راه مقابله با طلسم
انسان موجود پیچیده‌ و ناشناخته ای است که می‌تواند کارهای خارق ‌العاده و غیر طبیعی انجام دهد. این قبیل کارها از ابعاد مادی و غیر مادی وجود انسان سرچشمه می‌گیرد. از جهت مادی انسان می‌تواند با کمک ابزار مادی و با انجام برخی تمرینات، سرعت خود را در انجام برخی کارها افزایش دهد و یا نسبت به برخی پدیده‌ها عادت کند که برای دیگران تعجب آور باشد. از جهت معنوی نیز انسان با به کارگیری نیروی‌های روانی و روحی کارهای فوق العاده انجام می دهد. یکی از این امور خارق العاده طلسم است.
مجمع البحرین در ذیل کلمه طلسم می نویسد: «سه نظریه مشهور درباره واژه طلسم وجود دارد: ۱٫ از دو لفظ طلٌ به معنای اثر و اسم ترکیب یافته است. ۲٫ لفظی است یونای به معنای گره غیر قابل گشودن. ۳٫ مقلوب کلمه مسلط است».[۴۲]نویسنده «کشٌاف اصطلاحات العلوم و الفنون» می نویسد: «عبد العلی بیرجندی در شرح تذکره می گوید: طلسم عبارت از کار خارقی است که مبدأ آن قوای فعٌاله (اثر گذار) آسمانی آمیخته با قوابل زمینی منفعله (اثر پذیر) است، تا بدان امور شگفت و غریب پدید آورند؛ زیرا برای حدوث کائنات عنصری که اسباب آنها قوای آسمانی است، شرایط مخصوصی است و به این شرایط استعداد قابل، کمال می پذیرد و از این رو کسی که احوال قابل و فاعل را بشناسد و بر جمع میان آنها قادر باشد، می تواند به ظهور آثار عجیب و شگفتی پی برد».[۴۳]پس اولاً: در طلسم از طریق برخی ابزار و وسایل مادی، نیروهای ماورائی جهت انجام کارها به خدمت گرفته می‌شوند.
ثانیاً: طلسم کار ساده و راحتی نیست و از دست هر کسی بر نمی آید. باید توجه داشت که از هر کسی که ادعای دانستن این امور را دارد، نباید به راحتی پذیرفت؛ چون بسیاری از سودجویان از این راه برای خود منبع درآمد درست کرده و مردم را فریب می دهند.
ثالثاً: طلسم خرافه نیست و دارای اثر و واقعیت است. ابن سینا بر این باور است که سبب سحر نفوس قوی هستند که بدون استفاده از ابزار مادی به وقوع می پیوندد؛ ولی طلسم از ارتباط قوای آسمانی و قوای زمینی ناشی می شود. وی می گوید: «پدیده های غیر عادی در جهان طبیعت از سه منشأ سرچشمه می گیرند:
الف. هیئت نفسانی، ب. خواص اجسام عنصری؛ مثل جذب آهن توسط مغناطیس، ج. قوای آسمانی که در اثر ارتباط با قوای زمینی آثار عجیب را در پی دارد. سحر از نوع اول است، ولی طلسم از نوع سوم است».[۴۴]مرحوم شهید اول بعد از بیان تعریفی نزدیک به تعریف یاد شده از بیرجندی، می نویسد: «طلسم حرام و کسب درآمد کردن از این راه نیز حرام است».[۴۵]طلسم علی‌ رغم وجود و تأثیرات غیر قابل انکار آن، قابل ابطال است. ابطال طلسم از طرق مختلف امکان پذیر است.
از آن جا که یگانه قدرت مؤثر در عالم خدای قادر متعال است؛ لذا بهتر است برای حل مشکلات به جای روی آوردن به سحر، طلسم، جادو و امثال آن به درگاه رحمت حضرت حق پناه بریم، «و من یتوکل علی الله و کفی بالله وکیلا». مسبب حقیقی و مسبب الاسباب تنها خداوند است. اگر طلسم و سحر و مانند آن تأثیر و سببیتی نیز داشته باشند، خداوند آنها را سبب قرار داده است.
بنابراین؛ بهترین شیوه برای ابطـال طلسمات، توکـل به خداوند قهـار و جبار و پناه بردن به اقیانوس بی‌کران رحمت او، قرآن کریم است؛ چرا که «ما آنچه از قرآن می فرستیم شفا و رحمت الاهی برای اهل ایمان است».[۴۶] برای جلوگیری از تأثیرات سحر و طلسم قرائت قرآن کریم به خصوص سوره‌های کافرون، اخلاص، فلق و ناس بسیار مؤثر است. دعاهایی نیز در برخی از کتب دعا؛ مانند مفاتیح الجنان ذکر شده است.
پی نوشت ها:
[۱]. ثم الظاهر أن التسخیرات بأقسامها داخله فی السحر علی جمیع تعاریفه، جزائری، سید محمد علی، شرح مکاسب محرمه مزجی، ج ۲، ص ۱۱۲ ؛ او علی سبیل الاستعانه بالارواح الساذجه، همان، ص ۷۱٫
[۲]. جزائری، سید محمد علی، شرح مکاسب محرمه مزجی، ج ۲، ص ۱۱۲٫
[۳]. «و اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطینُ عَلى مُلْکِ سُلَیْمانَ وَ ما کفر سلیمان و لکن الشیاطین کفروا » بقره، ۱۰۳ – ۱۰۲؛ طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ج ۱، ص ۲۳۴٫
[۴] .«و انه کان رجال من الانس یعوذون برجال من الجن فزادهم رهقا»، جن، ۶٫
[۵]. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۰۷٫
[۶]. همان، ص ۱۰۹٫
[۷]. همان، ص ۱۰۶٫
[۸] .همان، ص ۱۰۷٫
[۹]. همان، ص ۱۰۸٫
[۱۰]. همان.
[۱۱]. مجلسی، محمد باقر، بحار انوار، ج ۵۸، ص ۲۲۳؛ وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۰۷٫
[۱۲] . همان، ص ۱۰۳٫
[۱۳]. امام خمینی (ره)، گر چه این ارتباطات را سحر را نداشته اند، اما آنها را حرام دانسته اند.« و یلحق بذالک استخدام الملائکه و احضار الجن و تسخیرهم و احضار الارواح و تسخیرها و امثال ذالک »، تحریر الوسیله، ج ۱٫
[۱۴]. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۰۶، امام حسن عسکری (ع):« کان بعد نوح قد کثرت السحره».
[۱۵]. طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ج ۱، ص ۲۳۷٫
[۱۶]. همان، ج ۱۵، ص ۳۳۰٫
[۱۷] . جزائری، سید محمد علی، شرح مکاسب محرمه مزجی، ج، ص ۶۷٫
[۱۸]. همان.
[۱۹]. همان، ص ۶۹٫
[۲۰]. همان.
[۲۱] . نمایه شماره ۱۷۴۰ (سایت اسلام کوئست: ۲۱۳۹).
[۲۲] . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۵۶، ص ۳۲۱؛ مراجعه شود به نمایه شماره ۱۷۴۹ (سایت اسلام کوئست: ۲۰۲۱).
[۲۳] . بقره، ۱۰۲٫
[۲۴] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱، ص ۳۶۹ – ۳۷۵، دارالکتب الاسلامیه، تهران.
[۲۵] . حر عاملی، وسائل الشیعه، باب ۲۵، من ابواب ما یکتسب به حدیث ۷٫ ” من تعلم شیئا من السحر قلیلا او کثیرا فقد کفر و کان آخر عهده بربه ”؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۳۸۰٫
[۲۶] . نک: امام خمینی، تحریر الوسیله، ج ۱، ص ۴۹۸ ، م ۱۶٫
[۲۷] . نک: شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ج ۱، ص ۲۷۰- ۲۷۴٫
[۲۸] . طه، ۶۶٫
[۲۹] . اعراف، ۱۱۶٫
[۳۰] . بقره، ۱۰۲٫
[۳۱] . علامه در المیزان می فرماید: سحر یک نوع تصرف در حاسه انسان است، به طورى که حاسه بیننده چیزهایى را ببیند و یا بشنود که حقیقت نداشته باشد. طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، موسوی همدانی، سید محمد باقر ج ۸، ص ۲۷۵؛ یکى از اقسام آن تصرف در خیال مردم است، که آن را سحر دیدگان می نامند، و این فن از تمامى فنون سحر مسلم تر و صادق تر است. طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، موسوی همدانی، سید محمد باقر ج ۱، ص ۲۳۷؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۳۷۹٫
[۳۲] . تفسیر نمونه، ج ۱۳، ص ۲۴۱٫
[۳۳] . و نیز در حواشی مفاتیح الجنان تحت عنوان تعویذ ابطال سحر بیان شده است .
[۳۴] . یونس، ۸۱ و ۸۲٫
[۳۵] . اعراف، ۱۱۷- ۱۱۹٫
[۳۶] . قصص، ۳۵ .
[۳۷] . مکارم الأخلاق، میر باقرى، ج ۲، ص ۳۲۶ – ۳۲۹٫
[۳۸] . امام خمینی، تحریر الوسیله، ج ۱، ص ۳۸۹ ، مسئلۀ ۱۶؛ حکم سحر و راه ابطال آن، سؤال ۲۰۲۲ (سایت اسلام کوئست: ۲۰۶۸).
[۳۹] . پس اگر بر تماشای فیلم یا خواندن کتاب عنوان تعلیم صدق کند؛ یعنی شخص با دیدن فیلم یا خواندن کتاب سحر بیاموزد، این عمل حرام خواهد بود.
[۴۰]. خرمشاهی، بهاء الدین، دائره المعارف تشیع، ج ۱۱، ص ۴۰۲، شهید سعید محبی، تهران، ۱۳۸۴٫
[۴۱]. طباطبائی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مترجم، موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج ۱، ص ۳۶۸- ۳۶۹، جامعه مدرسین، قم، ۱۳۷۴٫
[۴۲]. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق: حسینی، سید احمد، ج ۵، ص۱۰۷، المکتبه المرتضویه.
[۴۳]. طهانوی، کشٌاف اصطلاحات العلوم و الفنون، ج ۲، ص ۱۱۳۸، مکتبه اللبنان، ۱۹۹۶م.
[۴۴]. صدر حاج سید جوادی و دیگران، دائره المعارف تشیع، ج ۹، ص۱۱۷، شهید سعید محبی، تهران، ۱۳۸۱ش.
[۴۵]. قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، ج ۴، ص۹۱، دارالاسوه، چاپ دوم، ۱۴۱۶ ق. به نقل از الدروس شهید اول.
[۴۶]. اسراء