کتاب انتظار 7: اندیشه مهدویت و آسیب ها

پیش درآمد

هر امر مهمی به نسبت اهمیتش، در معرض خطرها و آسیب‌هایی است. مقوله مهم مهدویت هم با اثرات بسیار حیات‌بخش و بهجت‌زای خود که کمترین آنها، امید به آینده و سرفرو نیاوردن در مقابل حوادث، ستم‌ها و سختی‌‌هاست، از این قاعده مستثنی نیست.

آنچه بدنبال طرح آنیم؛ آسیب‌هایی است که پیش از ظهور و در دوران غیبت رخ می‌نماید. سخن از آسیب‌های دیگر مانند آنچه در مقابل جریان قیام مهدوی رخ می‌نماید، را به وقتی دیگر وا می‌گذاریم.

هدف این نوشتار، بررسی برخی آسیب‌ها با تبیین آثار و خاستگاه هر یک است تا راه مبارزه و درمان آنها روشن گردد.

برداشت‌های انحرافی از مقولة انتظار فرج

1 – 1. برخی انتظار فرج را در دعا برای فرج، امر به معروف و نهی ازمنکرهای جزئی، منحصر دانسته و بیش‌تر از آن، وظیفه‌ای برای خویش قائل نیستند.

1ـ 2. گروهی دیگر، حتی امر به معروف و نهی ازمنکرهای جزئی را نیز بر نمی‌تابند. چون معقتدند در دوران غیبت، کاری از آنها بر نمی‌آید و تکلیفی به عهده ندارند، و امام زمان«علیه السّلام» خود، هنگام ظهور کارها را اصلاح می‌کند.

1-3. پندار گروه سوم چنین است که جامعه بایستی به حال خود رها شود وکاری به فساد آن نباید داشت تا زمینه ظهور – که دنیایی پر از ظلم و فساد است ـ فراهم آید.

1–4. گروه چهارم، انتظار را چنین تفسیر می‌کنند: نه تنها نباید جلوی مفاسد و گناهان را گرفت، بلکه بایستی به آنها دامن زد تا زمینه ظهور حضرت حجّت هر چه بیش‌تر فراهم گردد.

1– 5. دیدگاه پنجم، هر حکومتی را به هر شکل، باطل و بر خلاف اسلام می‌داند و می‌گوید: «هر اقدامی برای تشکیل حکومت در زمان غیبت، خلاف شرع و مخالف نصوص و روایات معتبر است» به این استدلال که در روایات آمده است:« هر عَلَم و پرچمی قبل از ظهور قائم«علیه السّلام» باطل است».[1]

پیامد‌ها:

پیش از طرح منشأ و علل چنین دیدگاه‌هایی، لازم است برخی از پیامد‌های این نظریات گفته شود تا مشخص گردد که چرا این برداشت‌ها، برداشت انحرافی (انتظار تلخ یا منفی) نامیده می‌شود:

1 ـ قانع بودن به وضع موجود و عدم کوشش برای تحقق وضعی برتر

2 ـ عقب ماندگی توده

3 ـ تسلّط بیگانگان و زبونی در مقابل آن‌ها (نبودن استقلال و آزادی)

4 ـ ناامیدی و پذیرش شکست درحوزه فرد و اجتماع

5 ـ ناتوانی دولت و نابسامانی کشور

6 ـ فراگیر شدن ستم و انفعال و بی‌تحرّکی در مقابل ظلم

7ـ قبول ذّلت و بدبختی در حوزه فرد و اجتماع

8 ـ تنبلی و بی‌مسؤولیتی

9ـ مشکل‌تر ساختن حرکت و قیام امام زمان«علیه السّلام» چراکه هر چه فساد و تباهی بیش‌تر شود، کار امام«علیه السّلام» در مبارزه سخت‌تر و طولانی می‌گردد.

10ـ تعطیلی محتوای بسیاری از آیات و روایات مانند: امر به معروف و نهی از منکر، سیاست داخلی و خارجی، چگونگی برخورد با کفار و مشرکان، دیه، حدود، دفاع از محرومان عالم و…

خاستگاه

منشأ برداشت‌های انحرافی عبارت است از:

1. کوته‌فکری و عدم بصیرت کافی نسبت به دین

2. انحرافات اخلاقی (برخی از قائلان دیدگاه دوم)

3. انحرافات سیاسی (برخی از قائلان دیدگاه چهارم و پنجم)

4. توهم این که امام زمان«علیه السّلام» کارها را به وسیله اکراه و اجبار یا فقط از طریق معجزه انجام می‌دهد؛ پس نیاز به مقدمات و زمینه‌سازی نیست.

5. توهم این که غیر از امام زمان«علیه السّلام» هیچ کس نمی‌تواند همه فسادها و تباهی‌ها را به صورت کامل بر چیند و تمامی خیرها و صلاح‌ها را در همه ابعاد و زمینه‌ها حاکم سازد، پس کاری از دیگران بر نمی‌آید.

6. هدف، وسیله را توجیه می‌کند: «الغایات تبرّر المبادی؛ هدف‌ها، وسیله‌های نامشروع را مشروعیت می‌بخشد.» پس بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکل انتظار، ترویج و اشاعة فساد است.

7. عدم فهم صحیح روایت‌هایی که ظلم و جور آخرالزمان را مطرح می‌کنند و این اشتباه که پس بایستی، یا کاری به فساد و تباهی نداشت و در قبال آن، موضعِ بی طرفی اتخاذ کرد (دیدگاه چهارم) یا حتی دیگران را به گناه فرا خواند(دیدگاه پنجم).

8. جدای از مسایل سیاسی و اهل سیاست که به دنبال رکود جوامع اسلامی‌اند، عدم فهم روایات «بطلان هر عَلَمی قبل از ظهور» نیز، زمینه ساز دیدگاه پنجم است.

مبارزه و درمان

قبل از پاسخ تفصیلی به دید‌گاه‌ها و علل اشتباهات، چند نکته را که در حل زیر بنایی مطالب مذکور مفید است، یادآوری می‌کنیم:

1ـ علم و بصیرت در دین، در مقابل کج اندیشی‌ها و برداشت‌های غلط

2ـ تقوا در مقابل هوی و هوس

3ـ علم و بصیرت در حوزه سیاست و اجتماع برای تشخیص دوستان و دشمنان و روشن شدن عملکرد سیاست بازان

4ـ تبیین و روشنگری اندیشمندان و علما در حوزه مسائل دینی و سیاسی و اجتماعی

5ـ پیروی از علمای راستین که مصداق نایبان عام امام زمانند

6ـ به حاشیه راندن تفکرات متحجرانه و جمودگرا.

پاسخ تفصیلی:

1. حرکت امام زمان«علیه السّلام» مانند امور دیگر، روال طبیعی دارد و قرار نیست همه امور، معجزه آسا صورت پذیرد. امام صادق«علیه السّلام» فرمود:

«لو قد خرج قائمنا«علیه السّلام» لم یکن الا العلق و العرق و النوم علی السروج؛[2] قائم ما که قیام کند، جز عرق ریختن و خواب (از فرط خستگی و مبارزه پی‌درپی) بر روی زین‌ها نیست».

2ـ قیام امام زمان«علیه السّلام» زمینه‌سازی و آمادگی می‌طلبد. چنان که در روایات، عده‌ای به عنوان زمینه‌سازان حکومت مهدی«علیه السّلام» نام برده شده‌اند:«فیُوطئُِونَ لِلمهدیّ یَعنی سُلطانه».[3] در روایات دیگر، در توصیف منتظران واقعی آمده است:

انّ اهل زمان غیبته و القائلین بامامته و المنتظرین لظهوره افضل من اهل کل زمان…

اولئک المخلصون حقّاً و شیعتنا صدقاً و الدُّعاة الی دین الله سرّاً و جهراً[4]… آنان خستگی ناپذیر، در آشکار و نهان دیگران را به دین خدا فرا می‌خوانند.

3ـ اگر اصلاح به صورت کامل مقدرو نیست، اصلاح در حد توان، ساقط نشده است.

آب دریا را اگر نتوان کشید / هم به قدر تشنگی باید چشید

4ـ این دیدگاه«هدف، وسیله را توجیه می‌کند» از نظر دین کاملا اشتباه است؛ زیرا همان طور که حکومت مهدی«علیه السّلام» ریشه کن کننده ظلم و جور و بر پا کننده عدل است و از قلدری و قساوتْ تهی می‌باشد، راه پیدایش این مقصود نیز بایستی چنین باشد: از ظلم و جور دور، از قساوت و قلدری بر کنار و از دروغگویی و ریاکاری خالی باشد. قداستْ مجوّز گناه نمی‌شود؛ چرا که گناه جز گناه نمی‌زاید و با ظلم نمی‌شود عدل به پا کرد و با عقیدة انتقام نمی‌توان دادگری کرد.[5]

5ـ بدیهی است که لازم نیست همه مردم ظالم یا فاسد گردند تا «ظلم فراگیر» به وجود آید. آری، نگاهی کوتاه و گذرا به جهان نشان می‌دهد که ظلمْ عالم را فرا گرفته است، عده‌ای ظالمند و بسیاری مظلوم. از طرفی هیچ منافاتی ندارد که در کنار این ظلم و جور، دوستان و منتظران آن حضرت با زمینه‌سازی مثبت و آینده‌ساز، در اندیشه مقدمه چینی برای انقلاب جهانی ایشان باشند. پس ظلم و فساد به صورت نسبی در جهان شیوع دارد.

امام صادق«علیه السّلام» می‌فرماید:

«… لا والله لایأتیکم حتّی یشقی من شقی و یسعد من سعد؛[6]

این امر(فرج) تحقق نمی‌پذیرد تا این که هر یک از شقی و سعید به نهایت کار خود برسند».

پس سخن در این است که گروه سعادتمند و شقاوتمند هرکدام باید به نهایت کار خود برسند. نه این که «سعید»ی در کار نباشد و فقط اشقیا به منتها درجه شقاوت برسند.

از سوی دیگر، بدیهی است که آیات و روایات ما را به مبارزه با ظلم و ستم فرا خوانده‌اند.. پیامبر گرامی اسلام فرموده‌اند:

یکون فی‌ آخر الزمان قوم یعملون المعاصی و یقولون انّ الله قد قدرها علیهم، الرادّ علیهم کشاهر سیفه‌ فی سبیل الله[7]؛ در آخرالزمان گروهی معصیت می‌کنند و می‌گویند:«خدا برای آنان چنین مقدّر کرده است.» (کنایه از جبر) کسی که این‌ها را رد کند مانند کسی است که در راه خدا شمشیر کشیده است.

6ـ در مورد «بطلان هر عَلَمی قبل از ظهور» گفتنی است که این روایات مانند احادیث دیگر لازم است بر قرآن، سنّت و عقل عرضه گردند تا مواردی مانند:« حکومت»، «تخصیص»، «تخصّص» و «ورود» و راه‌های دیگرِ جمع، اعمال شود. حتی در روایات آمده است که اگر روایتی مخالف صریح قرآن بود، بایستی کنار نهاده شود.

به هر حال آنچه آیات و روایات و عقل ما را به آن رهنمون می‌شوند، بطلان همه قیام‌ها، فعالیت‌ها و جریان‌های قبل از ظهور نیست، بلکه منظور از بطلان قیام و عَلَم در روایات، بطلان قیامی است که به نام حضرت مهدی«علیه السّلام» صورت گیرد ـ چنان که قیام زید و امثال آن در روایات معتبر، تأیید شده‌اند[8]ـ به عنوان نمونه به ذکر روایاتی بسنده می‌کنیم:

امام کاظم«علیه السّلام» فرمود:

رجل من اهل قم یدعو الناس الی الْحقِّ یجتمع معه قوم کزبر الحدید لاتزلّهم الریاح العواصف و لایملّون من الحرب و لایجبنون و علی الله یتوکلون و العاقبة للمتقین؛[9] مردی از اهل قم، مردم را به حق دعوت می‌کند. طرفداران و یاران او، مردمی استوارند و آهنین که از جنگ خسته نمی‌شوند و از دشمن نمی‌هراسند و تنها به خدا توکل می‌کنند و عاقبت نیز از آن کسانی است که اهل تقوا هستند.

در روایت دیگر، امام باقر«علیه السّلام» کشتگان مبارزان قبل از ظهور را به عنوان شهید یاد می‌کند: «… قَتْلاهْم شُهَداء».[10]

دیدگاه صواب

در مقابل دیدگاه‌های مطرح شده، نگرش دیگری هم وجود دارد که انتظار را به معنای فراهم آوردن زمینه‌های ظهور، ظلم ستیزی به مقدار توان و آمادگی برای ظهور حضرت می‌داند. در این دیدگاه، فرد بایستی عالَم را برای آمدن حضرت مهیا کند و نه تنها امر به معروف و نهی از منکر نماید، بلکه باید به دنبال تشکیل حکومت صالح و حفظ و حراست از کیان اسلامی نیز باشد.

حضرت امام(ره) در این باره می‌فرماید: البته پرکردن دنیا از عدالت، این را ما نمی‌توانیم بکنیم. اگر می‌توانستیم می‌کردیم. اما چون نمی‌توانیم باید ایشان بیایند. الان عالم پر از ظلم است، اگر ما بتوانیم جلوی ظلم را بگیریم، تکلیفمان است. ضرورت اسلام و قرآن(است) و… باید چنین کنیم. اما چون نمی‌توانیم باید او بیاید. اما باید فراهم کنیم کار را. فراهم کردن اسباب این است که کار را نزدیک کنیم. کاری کنیم که عالم مهیا شود برای آمدن حضرت.[11]

این‌هایی که می‌گویند هر عَلَمی بلند شود و هر حکومتی، خیال کردند که هر حکومتی باشد. این برخلاف انتظار فرج است. اینها نمی‌فهمند چه می‌گویند. این حرف‌ها را به این‌ها تزریق کردند، امّا خودشان نمی‌دانند دارند چه می‌گویند. نبودن حکومت، یعنی این که همه مردم به جان هم بریزند. بکشند هم را، بزنند هم را، از بین ببرند، برخلاف نص آیات الهی رفتار کنند. ما اگر فرض کنیم دویست تا روایت هم در این باب داشتند، همه را به دیوار می‌زدیم. برای این که بر خلاف آیات قرآن است. اگر هر روایتی بیاید که نهی از منکر نباید کرد، این را باید به دیوار زد. این گونه روایات قابل عمل نیست.[12]

شما باید زمینه را فراهم کنید برای آمدن او. فراهم کردن این است که مسلمین را با هم مجتمع کنید. همه با هم بشوید. ان‌شاءالله ظهور می‌کند ایشان.[13]

اکنون که دوران غیبت امام «علیه السّلام» پیش آمده و بناست احکام حکومتی اسلام باقی بماند و استمرار پیدا کند و هرج و مرج روا نیست، تشکیل حکومت لازم می‌آید. عقل هم به ما حکم می‌کند که تشکیلات لازم است تا اگر به ما هجوم آورند، بتوانیم جلوگیری کنیم. اگر به نوامیس مسلمین تهاجم کردند، دفاع کنیم.[14]

از غیبت صغرا تا کنون که هزار و چند صد سال می‌گذرد ـ و ممکن است صد هزار سال دیگر بگذرد و مصلحت اقتضا نکند که حضرت تشریف بیاورند ـ در طول این مدت مدید، احکام اسلام باید زمین بماند و اجرا نشود؟ و هر که هر کاری خواست بکند؟! و هرج و مرج است؟!

اعتقاد به چنین مطلبی یا اظهار آن‌ها بدتر از اعتقاد و اظهار منسوخ شدن اسلام است. هیچ کس نمی‌تواند بگوید دیگر لازم نیست از حدود و ثغور و تمامیت ارضی وطن اسلامی دفاع کنیم یا امروز مالیات و خرید و خراج و خمس و زکات نباید گرفته شود، قانون کیفری اسلام و دیات و قضا باید تعطیل شود. هرکه اظهار کند که تشکیل حکومت اسلامی ضرورت ندارد منکر ضرورت اجرای احکام اسلام شده و جامعیت احکام و جاودانگی دین مبین اسلام را انکار کرده است.[15]

اکنون که شخص معینی از طرف خدای تبارک و تعالی برای احراز امر حکومت در دوره غیبت تعیین نشده است، تکلیف چیست؟ آیا باید اسلام را رها کنید؟ دیگر اسلام نمی‌خواهیم؟ اسلام فقط برای دویست سال بو‌د؟ یا این که اسلام، تکلیف را معین کرده است، ولی تکلیف حکومتی نداریم؟ معنای نداشتن حکومت این است که تمام حدود و ثغور مسلمین از دست برود و ما با بی‌حالی دست روی دست بگذاریم که هر کاری می‌خواهند بکنند و ما اگر کارهای آنها را امضا نکنیم رد نمی‌کنیم. آیا باید این طور باشد؟[16]

نتیجه

دلایل عقلی و نقلی که معیار درستی دیدگاه‌های متفاوت در انتظار فرج می‌باشند، بیانگر مطالب زیر می‌باشند:

از سویی سخن آیات و روایات درباره امر به معروف و نهی از منکر، حدود، دیات، دفاع، جهاد، کمک به محرومان، چگونگی برخورد با ظلم و عدم تسلیم در برابر ستم(مانند پیمان خداوند از دانشمندان که بر شکم بارگی عده‌ای و گرسنگی عده‌ای دیگر آرام نگیرند و حق مظلومان را از ظالمان بستانند و…)[17] و دیگر مواردی که دین مورد تأکید قرار داده، ما را به انتظار مثبت رهنمون می‌شود.

از سوی دیگر، پیامبر درون یعنی عقل، نیز تکلیف ما را کاملاً مشخص نموده است.

الف) آیا می‌شود همة احکام و دستورهای الهی در دوران غیبت تا زمان ظهور، تعطیل و بدون متولی و مجری بماند؟ بدیهی است کسی بایستی عهده‌دار و حافظ شریعت الهی بوده و پناهگاه ایتام آل محمد «صلّی‌الله علیه و آله» باشد. بایستی به قدر توان کوشید و زمینه را فراهم کرد و عالم را برای آمدن حضرت مهیا نمود:«فیوطئون للمهدیّ یعنی سلطانه».[18]

ب) برنامه امام زمان«علیه السّلام» بسیار عالی، امّا دشوار است؛ زیرا باید تمام جهان را اصلاح کند. از سوی دیگر، از روایات استفاده می‌شود که امام زمان«علیه السّلام» و یارانش به وسیلة جنگ و جهاد بر کفر و مادّیگری و بیدادگری غلبه می‌کنند و به واسطه نیروی جنگی، سپاه دشمن و طرفداران بی‌دینی و ستم را مغلوب می‌سازند.

با توجه به این دو مطلب، وظیفه مسلمانان این است که:

اولاً: در اصلاح خود بکوشند و به اخلاق اسلامی آراسته گردند. وظایف فردی و احکام و دستورهای قرآن را عمل کنند.

ثانیاً: دستورهای اجتماعی اسلام را استخراج و بین خود به طور کامل اجرا کنند تا نتایج درخشان آن را عملاً در پیش جهانیان مجسم سازند.[19]

آری، منتظر مصلح، خود بایستی صالح باشد و کار بزرگ امام زمان«علیه السّلام» انتظاری گسترده می‌طلبد، و برنامه‌ریزی‌های کلان و جهانی: «انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پیدا کند و مقدمات ظهور ان‌شاءالله تهیه شود».[20] *

2. افراط و تفریط در ارائه چهره مهر و قهر

از امام عصر(عجل‌الله‌تعالی فرجه الشریف)

انحراف دیگر، افراط و تفریط در تبیین قتل‌ها و درگیری‌های آغاز قیام است.

1 – 2. مهر

برخی هر گونه مبارزه و مجاهدت را از حضرت نفی می‌کنند و صرفا به دنبال حل معجزه آسای امورند و مهربانی حضرت را به معنای عدم اجرای هر گونه کیفری می‌دانند. این تفکر انحرافی در زمان خود اهل بیت «علیهم السلام» نیز وجود داشت:

معمر بن خلاد می‌گوید: نزد امام رضا«علیه السّلام» سخن از حضرت قائم«علیه السّلام» مطرح شد.حضرت فرمودند:

«… لو قد خرج قائمنا«علیه السّلام» لم یکن الا العلق و العرق و النوم علی السّروج ؛[21] شما امروز سبکبا‌ل‌تر از آن زمانید. قائم که قیام کند، جز عرق ریختن و خواب (از فرط خستگی و مجاهدت‌های پی‌درپی) روی زین‌ها نیست.

پیامدها

1. عدم آمادگی و کوشش برای زمینه سازی ظهور.

2. امید کاذب که بسیاری از افراد را در انجام وظایف سست می‌کند.

خاستگاه

1. معجزه آسا پنداشتن همه امور

2. عدم درک عمیق مهربانی حضرت که با حکمت توأم است.

3. عدم نگاه جامع به دین (صریح آیات و روایات و سیره اهل بیت علیهم‌السلام).

مبارزه و درمان

علم و بصیرت در دین، بررسی آیات و روایات سیره اهل بیت«علیهم‌السلام» به ویژه درک مطالب ذیل:

1. روشن شدن مسأله امداد غیبی و جایگاه آن در قیام.

2. بررسی رابطه حکمت و محبت، که حکیم، مهربانی‌اش هم از حکمت او سرچشمه می‌گیرد و حکمت هیچ‌گاه نمی‌پذیرد بر گرگ صفتان ـ که خویی جز وحشیگری و جنایت ندارند و هیچ موعظه‌ای در آنها اثر ندارد و به هیچ صراطی مستقیم نیستند ـ ترحم شود:

ترحم بر پلنگ تیز دندان / ستمکاری بود بر گوسفندان

2 – 2. قهر

دیدگاه دیگر، ارائه چهره‌ای خشن و وحشت آفرین است که توأم با قتل و خون ریزی می‌باشد. این مطلب با روح آیات و رسالت پیامبران و اوصیاء علیهم السلام سازگاری ندارد.

پیامدها

1. ایجاد دلزدگی و نفرت نسبت به امام.

2. ترس و خوف از حضرت و عدم پذیرش امام به عنوان پدری مهربان.

3. ناامیدی از انجام اعمال صالح به جهت ترس از عدم پذیرش توسط امام، با این تصور که اکثریت کشته خواهند شد و حضرت اعمال او را نیز نخواهد پذیرفت.

نتیجه این که نفرت و خشونت و یأس، باعث عدم انگیزه برای درک و حتی تأمل درباره حضرت و راه و مرام او می‌گردد.

خاستگاه

1. عدم بصیرت کافی و نگاه جامع به دین

2. عدم بررسی دلالی و سندی روایات.

مبارزه و درمان

1. با بررسی روایات روشن می‌گردد که بسیاری از مطالب ارائه شده (قتل‌های آغازین، جوی خون، کشته شدن دو سوم مردم و…) دچار اشکالات بسیار از ناحیه سند و دلالت می‌باشند.[22]

2. روشنگری توسط اندیشمندان:

الف) جنگ تنها با کسانی است که جز زبان زور چیزی نمی‌فهمند، نه عموم مردم که با جان و دل سراغ حضرت می‌آیند.

3. حضرت با مردم مهربان، بلکه مهربان‌ترین افراد است.

«جواد بالمال، رحیم بالمساکین، شدید علی العمال.[23]

او نسبت به مال و دارایی،کریم و گشاده دست، با مسکینان، مهربان و با کارگزاران، سخت‌گیر است».

در روایتی، امام رضا«علیه السّلام» در بیان صفات امام معصوم فرمود:« یکون اعلم الناس و احکم الناس و اتقی الناس و احلم الناس واشجع الناس واسخی الناس… و یکون اولی بالناس منهم بانفسهم و اشفق علیهم من آبائهم و امهاتهم و…؛ [24] امام، سرآمد مردم در دانش، قضاوت و حکمت، پرهیزکاری، حلم، شجاعت و سخاوت است… او نسبت به مردم از خودشان سزاوارتر و از پدر و مادرشان دلسوز‌تر است و….

3. در نهایت گفتنی است وظیفه یک عالم ـ چنان که روایات می‌گویند ـ ایجاد تعادل در خوف و رجا است، نه این که دچار افراط و تفریط شده و مخاطبان خویش را به ورطه افراط و تفریط افکند.

3. طرح مباحث غیر ضروری

یکی دیگر از انحرافات در مقوله مهدویت، پرداختن به مباحثی است که هیچ ثمره‌ای ندارد. در روایت آمده است: «فاغلقوا ابواب السؤال عما لایعنیکم؛[25] از آنچه ثمره‌ای برایتان ندارد، بیهوده نپرستید». مسکن، ازدواج، همسر، تعداد همسران، تعداد فرزندان و… از مباحثی هستند که اذهان افراد را به خود مشغول ساخته و از مباحث مهم بازداشته است.

معرفت امام،‌وظیفه ما نسبت به امام، تبیین و ترسیم استراتژی آینده و ارائه آن برای زمینه سازی و فراهم آوردن شرایط ظهور و… مسایلی است که پرداختن به آن اهمیت فراوانی دارد.

پیامد‌ها

1. بازماندن از مباحث مهم، کاربردی و ضروری.

2. بستر سازی برای ورود خرافات و سخنان بی دلیل و غیر مستند که در نتیجه، سوداگران برای مطرح کردن خویش یا فریفتن مردم از بازار گرم این مباحث بهره می‌جویند.

خاستگاه

1. عدم تشخیص وظیفه دینی.

2. هوای نفس که در عوام فریبی بروز می‌یابد.

3. توهم و خیال پردازی که زمینه داستان سرایی‌هایی چون جزیره خضرا و … است.

4. عدم بررسی و دلالی روایات (چنانکه تأمل و بررسی، به خوبی جزیره خضرا را نفی می‌کند و با نفی آن، بطلان وجود هزاران فرزند برای حضرت یا تطبیق خضرا بر مثلث برمودا کاملاً روشن می‌گردد).[26]

5 . عدم تبیین و روشنگری اندیشمندان و عالمان دینی.

مبارزه و درمان

1. علم و بصیرت در دین.

2. روشنگری توسط اندیشمندان در موضوعات مرتبط با مهدویت و ذکرمسایل مهم و کاربردی و تبیین وظایف.

3. حساسیت علما نسبت به عوام فریبان و ورود خرافات به ساحت دین و مقوله‌های دینی نظیر مهدویت.

4. تقوا در مقابل هوای نفس و عوام فریبی.

4.تعجیل

یکی دیگر از آسیب‌ها، عجله داشتن در تحقق امر ظهور است. شتاب زدگی در این امر، در روایات ما بسیار نکوهش شده است:

مرحوم صدوق در کمال‌الدین نقل کرده که امام جواد«علیه السّلام» فرمود:«یهلک فیها المستعجلون؛[27]

در دوران غیبت، شتاب‌زدگان در امر ظهور هلاک می‌شوند.»

امام صادق «علیه السّلام» فرمود:

انما هلک الناس من استعجالهم لهذا الامر. ان الله لایعجل لعجلة العباد ان لهذا الامر غایة ینتهی الیها فلو قد بَلَغوها لم یستقدموا ساعة و لم یستأخروا.[28]

شتاب مردم برای این کار. آنها را هلاک ساخت. خداوند به جهت شتاب مردم، شتاب نمی‌کند. برای این امر مدتی است که باید پایان پذیرد. اگر پایانش فرا رسد، آن را ساعتی پیش و پس نیفکنند.

پیامد‌ها

1. ناسپاسی و اعتراض و عدم رضایت به مصلحت الهی

2. رویکرد به منحرفان و مدعیان دروغین مهدویت.

3. یأس و ناامیدی در اثر عدم تحقق ظهور.

4. شک و تردید

5. دست به اقدام ناشایست زدن

6. استهزاء و تمسخر آیات و روایات و معتقدان به غیبت و ظهور.

خاستگاه

1. عدم درک جایگاه مصلحت و حکمت الهی

2. عدم تسلیم نسبت به اراده خدا

3. بی طاقتی و بی‌ظرفیتی و عدم صبر در سختی‌ها، اذیت‌ها و طعنه‌های دشمنان

4. تنها خود را معیار دیدن. لذا پایان عمر و زندگی خود را ملاک می‌داند، نه سیر تاریخ را.

مبارزه و درمان

1. تسلیم اراده و حکمت الهی بودن همراه با آرزوی ظهور و داشتن آمادگی

امام جواد«علیه السّلام» فرمودند:«… یهلک فیها المستعجلون و ینجو فیها المُسِلمون؛[29] در دوره غیبت، شتاب‌زدگان در امر ظهور هلاک می‌شوند و اهل تسلیم نجات می‌یابند.»

ایمان به غیب و ایمان به حکمت الهی، سبب صبر و تسلیم به جای تعجیل خواهد شد.

طوبی للصابرین فی غیبته، طوبی للمقیمین علی محبته، الذین وصفهم الله فی کتابه و قال: (هدی للمتقین الذین یؤمنون بالغیب).[30]

خوشا به حال صابران در دورة غیبت او، و استواران در محبت او! همانان که خدای تبارک و تعالی در کتابش چنین توصیفشان فرموده است: این قرآن، هدایت است برای پرهیزگاران، همان کسانی که به غیب ایمان دارند.

در روایت دیگر آمده است:

… و متی علمنا انه عزوجل حکیم، صدقنا بان افعاله کلها حکمة و ان کان وجهها غیر منکشف لنا.[31]

هنگامی که خدای تبارک و تعالی راحکیم بدانیم، همه افعال خدا را مطابق حکمت و مصلحت خواهیم دانست، گرچه سبب آنها برای ما روشن نباشد.

در روایت دیگر آمده که امام سجاد«علیه السّلام» فرمودند:

«و ان للقائم منّا غیبتین … و امّا الاخری فیطول امدها حتی یرجع عن هذا الامر اکثر من یقول به، فلا یثبت علیه الّا من قوی یقینه و صحت معرفته و لم یجد فی نفسه حرجا مما قضینا و سلّم لنا اهل البیت».[32]

برای قائم ما دو گونه غیبت است: … اما زمان غیبت دوم به درازا می‌کشد تا جایی که بیش‌تر کسانی که به او ایمان داشتند، از اعتقاد خود بر‌می‌گردند . فقط کسانی در اعتقاد خود ثابت قدم می‌مانند که یقینی محکم و استوار و شناختی صحیح داشته و تسلیم ما اهل بیت باشند و سخنان ما بر آنها گران نباشد.

2 . علم و بصیرت دین:

در دو مقولة عواقب تعجیل و آثار صبر، روایات بسیاری آمده است: به مناسبت، به برخی از آنها اشاره می‌شود:

الف) عاقبت عجله، پشیمانی است:«لا تعاجلوا الامر قبل بلوغه فتندموا؛[33] پیش از رسیدن این امر، شتاب مکنید که پشیمان می‌شوید.»

ب) فضیلت صبر و شتابزده نبودن:

1. جهاد در کنار رسول خدا «صلّی‌الله‌‌علیه‌و‌آله‌وسلّم»

… اما ان الصّابر فی غیبته علی الاذی و التکذیب بمنزلة المجاهد بالسیف بین یدی رسول الله.[34]

آنها که در زمان غیبت او بر آزار و طعنه و تکذیب دشمنان صبر کنند، مانند کسانی هستند که در حضور رسول خدا«صلّی‌الله‌‌علیه‌و‌آله‌وسلّم» شمشیر زده‌اند».

2 . در زمره اهل بیت «علیهم‌السّلام» و در علیین بودن:

ان من انتظر امرنا و صبر علی ما یُری من الاذی و الخوف، هو غداً فی زمرتنا.[35]

کسی که منتظر امر ما باشد و در این راه، بر آزار و ترس و وحشت صبر کند، روز رستاخیر در جرگه ما خواهد بود.

امام حسن عسکری«علیه السّلام» فرمودند:

یا احمد بن اسحاق، هذا امر من امرالله و سرّ من سرّالله و غیب من غیب الله فخذ ما آتیتک و اکتمه و کن من‌الشاکرین، تکن معنا غداً فی علّیین.[36]

ای احمد بن اسحاق، این امر و سرّ و غیبی است از جانب خداوند. آنچه به تو ارزانی داشتیم فراگیر و از نااهل پوشیده‌دار و سپاسگزار باش، تا فردای قیامت در مقامات علّیین با ما باشی.

3. تبیین و روشنگری اندیشمندان نسبت به عواقب تعجیل و آثار صبر و تسلیم و رضا و تذکر به این نکته که مهم، انجام وظیفه است و حرکت در این مسیر و معرفت به امام و راه و مرام او با چنین حالتی، ظهور مقدّم شود یا به تأخیر افتد، هیچ ضرر نکرده و در رکاب و در زمره اهل بیت«علیهم‌السّلام» قرار داریم.

امام باقر«علیه السّلام» در تفسیر آیه شریفه: (یا ایها الذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا)[37] فرمودند:

یا ایها الذین آمنوا اصبروا علی اداء الفرائض و صابروا علی عدوکم و رابطوا امامکم المنتظر.[38]

ای مؤمنان در بجا آوردن امورواجب خود، صبر و تحمل داشته باشید و در برابر دشمنانتان، پایداری ورزید و یک دیگر را به شکیبایی سفارش کنید و با امام منتظر خود، پیوند و رابطه ناگسستنی داشته باشید.

همچنین فرموده‌اند:

من مات و هو عارف لامامه، لایضرّه تقدّم هذا الامر او تأخّر و من مات و هو عارف لامامه کان کمن هو مع القائم فی فسطاطه.[39]

هر کس با شناخت امامش بمیرد، پیش افتادن این امر یا به عقب افتادن آن به او ضرری نرساند. کسی که با معرفت امامش بمیرد مانند کسی است که با حضرت قائم«علیه السّلام» در خیمه‌اش باشد.

نکته: تعجیل، یکی از آفت‌ها و آسیب‌هایی است که فرا روی منتظر قرار دارد، اما برخی در نقطه مقابل دچار آسیب شده‌اند و آن دور شمردن وقت ظهور است که پیامد آن، بی‌تفاوتی و قساوت قلب می‌باشد. در روایتی فرموده‌اند:

لاتعاجلوا الامر قبل بلوغه فتندموا و لایطولن علیکم الامد فتقسو قلوبکم.[40]

پیش از رسیدن این امر شتاب نکنید که پشیمان می‌شوید و آن را دور نشمارید که دلتان قساوت می‌گیرد.

در روایات دیگر، تکلیف مشخص شده است: «اهل عجله هلاکند. اهل نجات کسانی‌اند که تسلیم اراده خدایند،[41] و امر ظهور را نزدیک می‌شمارند.[42] (و آن که امر ظهور را نزدیک داند، خویشتن را آماده می‌سازد).

5ـ توقیت:

یکی دیگر از آسیب‌ها، تعیین وقت ظهور است. چرا که حکمت الهی بر این است که وقت ظهور امام زمان«علیه السّلام» بر بندگان مخفی بماند. لذا احدی نمی‌تواند زمانی برای ظهور تعیین کند. مفضل بن عمر گوید: از مولایم امام صادق«علیه السّلام» پرسیدم:

هل للمأمور المنتظر المهدیّ«علیه السّلام» من وقت موقّت یعلمه الناس؟ فقال: حاش لله أن یوقّت ظهوره بوقت یعلمه شیعتنا… فقال: یا مفضل، لا اوقّت له وقتا و لا یوقّت له وقت، انّ من وقّت لمهدیّنا وقتاً فقد شارک الله تعالی فی علمه و ادّعی انّه ظهر علی سرّه….[43]

آیا ظهور حضرت مهدی«علیه السّلام» وقت معینی دارد که مردم آن را بدانند؟ فرمودند: این چنین نیست که خداوند برای آن وقتی تعیین کرده باشد که شیعیان ما آن را بدانند. ای مفضل، برای آن وقتی تعیین نمی‌کنم. وقتی هم نمی‌شود برای آن معین کرد. آن که برای ظهور ما وقتی تعیین کند، خود را در علم خداوند شریک دانسته و مدعی شده که از اسرار خداوند آگاه گشته است.

فضیل از امام باقر«علیه السّلام»پرسید:

هل لهذا الامر وقت؟ فقال:کذب الوقاتون، کذب الوقاتون، کذب الوقاتون.[44]

آیا برای این امر وقتی معیّن است؟ آن حضرت سه مرتبه فرمود: آنان که وقتی برای آن تعیین می‌کنند، دروغ می‌گویند.

ابی بصیر گوید: از امام صادق«علیه السّلام» درباره امام زمان«علیه السّلام» پرسیدم. فرمود:

کذب الوقاتون، انا اهل البیت لا نوقّت ثم قال: اَبی عبدالله الّا أن یخلف وقت الموقّتین

آنان که وقتی برای آن تعیین می‌کنند، دروغ می‌گویند. ما اهل بیت، زمانی برای آن تعیین نمی‌کنیم. آنگاه فرمود: خداوند چنین اراده کرده است که با هر وقتی که تعیین کنند، حتماً مخالفت نماید و ظهور را در آن وقت قرار ندهد.

در روایت دیگر فرموده‌اند:

«کذب الموقتون، ما وقّتنا فیما مضی و لا نوقّت فیما یستقبل؛[45]

آنکه برای آن وقتی تعیین کند دروغ گفته است… ما در گذشته وقتی تعیین نکرده‌ایم و در آینده نیز هرگز وقتی برای آن تعیین نخواهیم کرد».

در برخی روایات، علت عدم تعیین وقت، چنین بیان شده است: امام جواد«علیه السّلام» فرمودند:

لو عُیّن لهذا الامر وقت لقست القلوب و لرجع عامّة الناس عن الاسلام و لکن قالوا: ما اسرعه! ما اقربه! تألفاً لقلوب الناس و تقریباً للفرج؛[46]

اگر برای این امر وقتی تعیین شود دل‌ها را قساوت می‌گیرد و توده مردم از اسلام بر‌می‌گردند. بگویید: چه زود است ! چقدر نزدیک است! تا دل مردم آرام گیرد و فرج نزدیک شود.

پیامدها

این عمل ـ جدایی از این که ادعایی است بی دلیل و دروغی است آشکار؛ چرا که اهل بیت فرموده‌اند: کسی از زمان آن آگاه نیست. ـ پیامدهای متفاوتی دارد که به ذکر آن می‌پردازیم:

1 . ایجاد یأس و ناامیدی به سبب عدم تحقق ظهور در وقت تعیین شده .

2 . ایجاد بدبینی نسبت به اصل ظهور.

3 . ایجاد بدبینی به شخصیت امام در اثر عدم تحقق ظهور.

4 . قساوت قلب‌ها.

5 . برگشتن مردم سست ایمان از دین.

خاستگاه

1. تعجیل و شتاب کردن در امر فرج

2. عوام‌فریبی در اثر هوی و هوس

3. توهم و خیال پردازی

4. عدم تطبیق صحیح آثاری که بر اثر قدرت‌های روحی و ریاضت‌ها به دست می‌آورند. یعنی چیزهایی را در آینده پیش‌بینی می‌کنند، اما در تطبیق آنها اشتباه نموده و خیال می‌کنند ظهور است. لذا وقتی تعیین می‌کنند.

مبارزه و درمان

1. تکذیب

محمد بن مسلم گوید: امام صادق«علیه السّلام» فرمود:

یا محمد، من اخبرک عنا توقیتا فلاتها بن ان تکذبه فانا لانوقت لاحد وقتا.[47]

ای محمد، هر کس از جانب ما به تو خبر دهد که ما وقتی برای ظهور تعیین کرده‌ایم، بی‌مهابا و ترس او را تکذیب کن. زیرا ما برای هیچ کس (حتی خواص) وقتی تعیین نمی‌کنیم.

نکته قابل توجه این است که در روایت آمده است: «بی‌مهابا او را تکذیب کن». از این تفسیر به خوبی بر می‌آید که نباید شخصیت زده شد. ابهت و بزرگی افراد نباید مانع تکذیب شود. هر کس با هر مقام و جایگاهی که دارد اگر برای ظهور وقتی معین کرد، بایستی تکذیب گردد.[48]

2 . نزدیک دانستن ظهور همراه با تسلیم.

راه چاره این است که انسان ظهور را نزدیک بداند، هرلحظه ظهور باشد و با این حال، تسلیم اراده و امر الهی باشد و هیچ امری، پرده صبر او را ندارد که: «نجی المقربون»[49]، و «نجا المسلمون».[50]

2.روشنگری و تبیین علما و اندیشمندان دینی .

6. تطبیق

پس از توقیت و تعجیل، آسیبی که قابل ذکر است، تطبیق ناصواب است.به این توضیح که عده‌ای با خواندن یا شنیدن چند روایت در علایم ظهور، آنها را بر افراد یا حوادثی تطبیق می‌دهند. البته خودِ تطبیق روایات بر حوادث، آفت و آسیب نیست، بلکه آفت، مطالب و ادعاهایی است که افرادی به صرف خواندن یک یا دو روایت و بدون بررسی آیات و روایات و مطالب تاریخی و قدرت تشخیص صحیح و سقیمِ روایات مطرح می‌کنند، یعنی بدون داشتن تخصص به اظهار نظر می‌پردازند.

این تذکر لازم است که در روایات، تشخیص مؤلّفه‌ها و علایم سپاه حق و باطل به عهده علمای راستین گذاشته شده است؛ همان‌ها که در عصر غیبت کبرا به عنوان «نواب عام» عهده‌دار امور گشته‌اند.

پیامدها

1 . پیامد تطبیق، توقیت و تعجیل است.

2 . نومیدی و یأس دراثر عدم اتفاق ظهور.

3 . به دلیل عدم تحقق تطبیق‌های مطرح شده، باعث بی‌اعتقادی افراد نسبت به اصل ظهور می‌گردد و افراد در اصل ظهور و روایات به شک و تردید می‌افتند.

خاستگاه

1 . توهم زدگی.

2 . هوی و هوس و مشکل مطرح سازی خود (بیماری روانی هیستری)

3 . دخالت افراد غیر متخصص در مطالب کاملاً فنّی و تخصصی.

4 . عدم روشنگری کافی توسط علما:

الف) عدم تبیین علایم حتمی و غیر حتمی، عدم طرح مسأله بداء و مسایل مرتبط با علایم ظهور.

ب)نداشتن عکس العمل مناسب در مقابل مدّعیان.

راه درمان

1. تبیین و روشنگری

2. تکذیب و مبارزه با انحرافات.

3. کار کارشناسی در مورد علایم و ویژگی‌ها توسط علماء.

7 . افراط و تفریط در تبیین مفهوم غیبت

1 – 7 نظریه تفریطی

برخی غیبت حضرت را به معنای عدم حضور معنا کرده‌اند. گروهی از اینان عالَمی توهم کرده و آن را «هورقلیا»[51] نام گذارده و حضرت را در آنجا مکان داده‌اند. برخی دیگر حضرت را در دور دست‌ها (جزیره خضرا[52] و …) پنداشته‌اند. برخی هر گونه دیداری با حضرت را نفی کرده‌اند.[53]

این دیدگاه‌ها نادرست است و با روایات ما سازگار نیست. مطابق روایات، حضرت بر خلاف عیسای پیامبر«علیه السلام» به آسمان نرفته، در میان مردمان است، در شهرها و بازارها و … قدم می‌نهد: صاحب الامر یتردد بینهم و یمشی فی اسواقهم و یطأ فرشهم ولایعرفونه … . [54]

صاحب‌الامر در میان مردم رفت و آمد می‌کند، به بازارهایشان می‌رود و بر فرشهایشان قدم می‌نهد، ولی او را نمی‌شناسند.

هر ساله در مراسم حج حاضر می‌شود، مردم را می‌بیند و می‌شناسد و مردم هم او را می‌بینند ولی نمی‌شناسند:

والله ان صاحب هذا الامر لیحضر الموسم کل سنة فیری الناس و یعرفهم و یرونه و لایعرفونه.[55]

به خدا سوگند که صاحب‌الامر، هر سال در مراسم حج حاضر می‌شود، مردم را می‌بیند و آنها را می‌شناسد، ولی مردم او را با آن که می‌بینند نمی‌شناسند.[56]

جزیره خضرا،[57] عالم هورقلیا،[58] و مانند این‌ها توهم‌هایی هستند رد شده و افسانه‌هایی هستند بی‌دلیل.

پیامدها

1 . دور از دسترس قرار دادن امام.

2 . کم‌رنگ جلوه کردن تأثیر وجود امام، در اثر عدم اعتقاد به حضور ملموس ایشان.

خاستگاه

1. عدم درک دقیق مفهوم غیبت

2. دوری از آیات و روایات.

3. هوای نفس.

4. اطمینان به برخی نقل‌های غیرمعتبر مثل جزیره خضرا.

5. عدم بصیرت کافی و تفقّه در دین.

6 . بدگمانی و عدم اطمینان به نقل‌های معتبر، (کسانی که هر نوع دیداری را نفی می‌کنند.)

7 – 2 نظریه افراطی

در مقابل این دیدگاه، دیدگاه دیگر هیچ تفاوتی بین غیبت و حضور قائل نیست. توقع دارد حضرت در هر امری دخالت نماید. این دیدگاه نیز به خطا راه پیموده است. اگر قرار بود حضرت مستقیماً در هر کاری دخالت کنند یا همه به محضرشان مشرف شوند، دیگر غیبت معنایی نداشت.

پیامدها

1. رویکرد و توجه زیاد مدعیان ارتباط و ملاقات.

2. توهم زدگی و خیال پردازی.

3. ناامیدی و یأس در اثر عدم ملاقات.

خاستگاه

1 . عدم درک دقیق مفهوم غیبت.

2 . توهم و خیال پردازی.

3 . عدم درک جایگاه معجزات، امدادهای غیبی و اسباب و علل مادی.

4 . عدم تفقّه و تخصّص در دین.

5 . هوای نفس.

راه درمان افراط و تفریط

1. دوری از خیال پردازی و توهمات

2. رویکرد به معارف ناب دینی و علمای ربّانی .

3. مقابله با انحرافات و بدعت‌ها و توهم گراها.

4. تبیین و روشنگری توسط علمای دین.

8 . ملاقات گرایی

از آسیب‌هایی که در عصر غیبت برای منتظران اتفاق می‌افتد، مدعیانی هستند که بی‌دلیل یا به ساده‌ترین اتفاق، ادعای ملاقات می‌کنند، یا کسانی که تمام وظیفه خویش را رسیدن به دیدارحضرت می‌پندارند و از باقی وظایف غافل شده و افراد را تنها به این عمل، به عنوان برترین وظیفه، فرا می‌خوانند.

پیامدها

1.یأس و ناامیدی در اثر عدم توفیق دیدار.

2. توهم گرایی و خیال پردازی[59]

3. رویکرد به شیّادان و مدّعیان مهدویت، نیابت و مدّعیان ملاقات .

4. دور ماندن از انجام وظایف اصلی، به دلیل اهتمام بیش از اندازه وغیر متعادل به دیدار.

5. بدبینی به امام«علیه السّلام» به علت عدم دیدار.[60]

خاستگاه

1. نبود بصیرت و آگاهی نسبت به دین و نشناختن وظایف اصلی و فرعی.

2. توهم و خیال پردازی

3. هوای نفس.

درمان

مهم‌ترین راه درمان این آسیب، توجه و رویکرد به منابع اصیل، معارف ناب دین در پرتو مراجعه به علمای راستین است که در این صورت، برای ما روشن می‌شود که بسیاری امور مطلوب و خوب هستند، اما خدای متعال آنها را به عنوان وظیفه بر دوش ما ننهاده (مانند ملاقات حضرت ولی عصر عجل‌الله‌ تعالی فرجه الشریف) یا اینکه در میان تکالیف و وظایف دینی رتبه‌بندی وجود دارد و در مقام عمل لازم است به درجه اهمیت و ضرورت آنها توجه شود. به راستی در میان وظایفی مانند تقوا، خودسازی، تکالیف اجتماعی، انتظار و … ملاقات چه جایگاهی دارد؟!

9 . آرزوگرایان بی‌عمل

برخی گمان می‌کنند که تنها اعتقاد به اهل بیت علیهم السلام و محبّت امام زمان«علیه السّلام» کافی است. اینان می‌پندارند که در قبال گناهشان عذابی نخواهد بود. این توهم که در قرآن و روایات مردود شمرده شده است، تمنّی یا امید کاذب نام دارد. اینان چون اهل کتاب فکر می‌کنند همین که نام دین و مذهب را بر خود نهاده‌اند، اهل سعادتند و عذاب نخواهند شد:

( و قالوا لن یدخل الجنة الّا من کان هودا او نصاری تلک امانیهم قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین). [61]

و گفتند: ‌هرگز هیچ کس به بهشت نمی‌رود مگر آنکه یهودی یا مسیحی باشد. این از آروزهای آنهاست. بگو: اگر راست می‌گویید: دلیلتان را بیاورید.

در روایات نیز این گروه تکذیب شده‌اند: «کذب المتمنون؛[62] آرزومندان خیال‌پرداز دروغ می‌گویند.»

اسماعیل فرزند امام صادق«علیه السّلام» گوید: از پدرم پرسیدم:

یا ابتاه ما تقول فی المذنب منّا و من غیرنا؟ قال«علیه السّلام» … (لیس بامانیکم و لا امانی اهل الکتاب من یعمل سوءاً یُجز به … ) .[63]

در مورد گناهکاران ما و غیر ما چه می‌گویید؟ حضرت فرمود:‍‍[فضیلت و برتری] به آرزوهای شما و آرزوهای اهل کتاب نیست؛ هر کس عمل بدی انجام دهد، کیفر داده می‌شود… .

قلت له: قوم یعملون بالمعاصی و یقولون نرجو، فلا یزالون کذلک حتی یأتیهم الموت. فقال: هولاء قوم یترجَّحون فی الامانیّ، کذبوا، لیسوا براجین، انّ من رجا شیئاً طلبه و من خاف من شیء هرب منه.[64]

به حضرت صادق«علیه السّلام» عرض کردم: گروهی معصیت می‌کنند و می‌گویند ما امید و رجا داریم. پیوسته چنین باشند تا این که مرگ آنان را دریابد. امام«علیه السّلام» فرمود: اینان گروهی‌اند که در آروزهای خویش غوطه‌ورند و آرزوهایشان آنان را از راه استوار منحرف کره است. دروغ می‌گویند. اهل رجا و امید نیستند. قطعاً کسی که به چیزی امید داشته باشد، به دنبال تحقق آن است و در طلب آن برآید و آنکه از چیزی بیمناک باشد، از آن پرهیز می‌کند و می‌گریزد.

امید و رجای واقعی چیز دیگری است. مفضل گوید: امام صادق«علیه السّلام» فرمود:

ایاک و السلفة، فانما شیعة علیّ من عف بطنه و فرجه و اشتد جهاده و عمل لخالقه و رجا ثوابه و خاف عقابه، فاذا رأیت فاولئک شیعة جعفر.[65]

از فرومایگان بپرهیز! تنها کسانی شیعه علی می‌باشند که در باب شکم و شهوت خویش، عفّت ورزند و اهل تلاش و کوشش باشند و برای خدا به عمل پردازند و ثواب الهی را امید برند و از عذاب او بیمناک باشند. این افراد، شیعه واقعی جعفر [بن محمد«علیه السّلام»] هستند.

متأسفانه برخی افراد در قالب سخن یا شعر و بدون توجه به جایگاه و ضوابط توسل و شفاعت اهل بیت «علیهم السلام» ایجاد کننده یا تقویت کننده این آسیب و طرز تفکرند.

پیامدها

1. عمل نکردن به وظایف فردی و اجتماعی (واجبات و محرمات و …)

2. انتظار منفی و عدم اقدام عملی و انجام وظیفه در قبال امام«علیه السّلام»

3. توهم بی‌جا (رضایت از خویشتن و عملکرد خود).

خاستگاه

1. تفاوت نگذاشتن میان امید و رجای واقعی با خیال پردازی و آرزوگرایی و عدم شناخت جایگاه آن.

2. هوای نفس، به عنوان ریشة توجیهات: (بل یریدالانسان لیفجر امامه)؛[66] [انسان در معاد شک ندارد] بلکه او می‌خواهد (آزاد باشد و بدون ترس از دادگاه قیامت) در تمام عمر گناه کند.

3. عدم شناخت خدایِ مهربان و حکیم که خداوند گرچه مهربان است، حکیم و عادل هم است.

4. دیدگاه احساسی و غیر منطقی نسبت به ائمه علیهم السلام و عدم درک قهر و مهر که قبلاً اشاره شد.

درمان

1. تأمل و تدبّر در آیات و روایات‌ نظیر: ( ان اکرمکم عندالله اتقیکم) [67]؛ گرامی‌ترین شما نزد خداوند باتقواترین شماست.

2. توجه به این نکته که: میزان و معیار اعمال، نیت خالص همراه با انجام وظایف فردی و اجتماعی‌ است:

3. (بسم الله الرحمن الرحیم، والعصر، ان الانسان لفی خسر الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر)[68]؛

به نام خداوند بخشنده مهربان. به عصر سوگند که انسان‌ها همه در زیانند، مگر کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‌اند و یکدیگر را به حق سفارش کرده و یکدیگر را به شکیبایی و استقامت توصیه نموده‌اند.

10 . عاشق نمایانِ دنیا خواه

برخی، ائمه و امام زمان را صرفاً برای دنیا و منافع آن و رسیدن به جاه و منصب می‌خواهند. حتی اگر برای ظهورش دعا می‌کنند، صرفاً برای خویش و مطامع دنیوی است[69] و اگر امام، بنا به دلایلی، به آنها توجه نکند، با امام به دشمنی برمی‌خیزند که طلحه و زبیرها در طول تاریخ بسیار بوده و خواهند بود. اما آنچه به عنوان آسیب در اینجا مطرح می‌گردد و بیش‌تر حالت عمومی دارد، نگاهی است که بسیاری نسبت به امام دارند. توسّل به امام و خواستن حوایج دنیوی و واسطه ساختن امام به درگاه پرودگار عظیم، امری است صحیح و مورد تأکید روایات، اما امام را صرفاً برای این امور خواستن، نشانه عدم درک درست از جایگاه امام در نظام هستی است و متأسفانه باید گفت نشانه این است که هنوز عطش واقعی نسبت به ظهور پیدا نشده است و آمادگی بشر هنوز تحقق نیافته است.

پیامدها

1. دشمنی و ستیز با امام.

2. کم اعتقادی یا بی‌اعتقادی به امام در اثر عدم تحقق خواسته‌های پایان ناپذیر و گاه‌ بی‌مصلحت.

خاستگاه

1. عدم درک جایگاه امام و امامت

2.خودمحوری و خودخواهی

راه درمان

1 . معرفت در اثر تدّبر در دین.

2 . تربیت و تمرین نفس بر مقدّم ساختن خواسته امام بر خواستة خویش.

یکی از ویژگیهای سلمان که او را ممتاز نمود، این بود که خواستة امام را بر خواستة خویش مقدّم می‌ساخت:

عن منصور بزرج قال: قلت لابی عبدالله الصادق«علیه السّلام» ما اکثر ما اسمع منک یا سیّدی ذکر سلمان الفارسی! فقال: لاتقل الفارسی و لکن قل سلمان المحمّدی، أتدری ما کثرة ذکری له؟ قلت: لا. قال: لثلاث خصال: احدها ایثاره هوی امیرالمؤمنین«علیه السّلام» علی هوی نفسه والثانیة حبّه للفقراء و اختیاره ایّاهم علی اهل الثروة و العدد و الثالثة حبّه للعلم و العلماء. ان سلمان کان عبداً صالحاً حنیفاً مسلماً و ما کان من المشرکین.[70]

منصور بزرج گوید: به امام صادق«علیه السّلام» عرض کردم: سرورم، چه بسیار می‌شنوم از شما یاد کرد سلمان فارسی را! فرمود: نگو سلمان فارسی، بلکه بگو سلمان محمّدی«صلّی ‌الله ‌‌علیه‌و ‌آله‌و سلّم» می‌دانی چرا بسیار از او یاد می‌کنم؟ عرض کردم: نه. فرمود: برای سه صفت:

1 . مقدّم داشتن خواستة امیر مؤمنان بر خواستة خویش.

2. دوست داشتن فقرا و مقدم داشتن آنها بر ثروتمندان

3 . دوست داشتن علم و علما.

11. مدّعیان دروغین مهدویت و نیابت خاصه و عامه

در هر عصری عده‌ای به دروغ، ادّعای مهدویت نموده یا دیگران چنین نسبتی به آنان داده‌اند و بدین وسیله فرقه‌هایی ایجاد کرده‌اند. چه در دوره غیبت صغرا و چه در دوره غیبت کبرا، کسانی بوده‌اند که نیابت خاصه یا وکالت امام را به دروغ، ادعا می‌کرده‌اند. البته ادعاهای این افراد به صورت‌های متفاوتی، ارائه شده است:

1. مهدویت[71]

2. نیابت خاصه، وکالت، بابیت یا… افرادی که مدعی‌اند هر موقع بخواهند امام را می‌توانند ببینند، مشکلات به واسطه آنان حل می‌شود، آنها واسطه و باب میان مردم و امام هستند، پیامی را از امام آورده‌اند یا پیامی را برای امام می‌برند.

3. نیابت عامه: عده‌ای خود را به جای علمای ربّانی مراجع عظام تقلید و فقها و… معرفی می‌کنند با این‌ که در این دوران، عقل و نقل، وظیفه همه را روشن ساخته است و آن، مراجعه به علماء و فقها است. اینان راهی جدای از قرآن و سنت و عقل برگزیده و سیر و سلوکی معرفی می‌کنند و رهْ نرفته، ره می‌آموزند.[72]

پیامدها

1. گمراهی مردم.

2. دوری از مسیر اهل بیت«علیهم‌السّلام».

3. به بازی گرفته‌ شدن دین.

4. اختلافات دینی در اثر متابعت از فرقه‌های انحرافی.

خاستگاه

1. مشکلات روحی و روانی، عقده خود کم بینی، هیستری و مطرح کردن خود.[73]

2. نفسانیات و مشکلات اخلاقی و ضعف ایمان.

3. توهم و خیال‌پردازی

4. هوی و هوس و خواسته‌های دنیوی و جاه و مقام.

5. جهل و ناآگاهی

6. سکوت اندیشمندان و عالمان یا به موقع و مناسب تصمیم نگرفتن.

7. مشکلات سیاسی، تأثیر اَیادی اجانب مثل فریفتن محمد علی باب و…[74]

8. عدم معرفت به جایگاه و شأن امام و جانشینی ایشان.

درمان

1. تقوا و تهذیب نفس.

2. علم و بصیرت و سیاسی علما، اندیشمندان، دولت مردان و مردم.

3. روشنگری علما و اندیشمندان، تکذیب منحرفان.

4. برخورد دولت مردان جامعه اسلامی(مثل برخورد امیرکبیر با بابیت که ستودنی است).[75]

5. عدم تسامح و اغماض در برخورد با انحرافات و بدعت‌ها .

12. عدم پیروی از ولایت فقیه و نواب عام

یکی دیگر از آسیب‌هایی که وحدت جامعه اسلامی را خدشه‌دار ساخته و زمینه را برای فعالیت دشمنان دین و مهدویت (به صورت‌ها مختلف مانند دشمنی روشن و بی‌واسطه، فرقه‌سازی، مدعیان و …) فراهم می‌آورد، عدم پیروی از نوّاب عام امام عصر«علیه السّلام» است با آن که اطاعت از این بزرگواران، در عقل و نقل تأکید شده است.

پیامدها

1.گمراهی و ضلالت.

2.پراکندگی افراد و عدم وحدت در سایه رهبری واحد.

3. شکست پذیربودن در مقابل دشمن و عدم مقاومت.

خاستگاه

1.عدم بصیرت کافی در دین.

2.توجه نکردن به دلایل عقلی و نقلی.

3.توهم پیروی مستقیم و بی‌واسطه از امام عصر«علیه السّلام».

4.توقع نیابت خاصه در عصر غیبت کبرا.

5.هوی و هوس.

6.اغراض سیاسی و شیطنت‌های استکبار.

درمان

تبیین عقلی و نقلی ضرورت رویکرد به نوّاب عام

تببین ادله عقلی در آسیب اول، بررسی شد و گذشت.

ادله نقلی

امام صادق «علیه السّلام» فرمودند:

فاما من کان الفقهاء صائناً لنفسه حافظاً لدینه مخالفا علی هواه، مطیعاً لامر مولاه فللعوام ان یقلّدوه و ذلک لایکون الا بعض فقها الشیعة لاکلّهم .

از میان فقیهان، فقهیی که نفس و دین خود را – نه دنیایش را – نگاهدار باشد (پرهیزگار)، با هوی و هوس -‌هایش مخالفت نماید و فرمان مولایش را اطاعت کند، باید مردم از او تقلید کنند و دارای چنین صفات والایی نباشد مگر برخی از فقهای شیعه، نه همه آنان.[76]

در توقیع محمد بن عثمان عمری خطاب به اسحاق بن یعقوب از امام زمان«علیه السّلام» چنین آمده است:

اما الحوادث الواقعة فارجعوا الی رواة احادیثنا، فانهم حجتی علیکم و انا حجة الله علیکم.

در حوادث و پیشامدها به راویان احادیث ما (فقها) مراجعه کنید؛ چرا که آنان حجت من بر شما و من حجّت خدا بر شمایم.[77]

2 . بصیرت دینی و سیاسی

3 . هماهنگی و وحدت رویه بین اندیشمندان و علما در حمایت از فقیهی که عهده دار امور گشته است.

4 . تلاش برای حل مشکلات دینی، فکری، سیاسی و اجتماعی جامعه با همفکری اندیشمندان و علما.

13 . فعالیت‌های غرب و مستشرقان

یکی دیگر از آسیب‌ها و تخریب‌ها، تحریف‌هایی است که توسط مستشرقان در مقولة مهدویت پدید آمده است. آنان مغرضانه یا بدون مراجعه به منابع اصیل، مطالبی را به نام دین و مهدویت ارائه می‌دهند و در پی آن، افرادی نیز با مطالب و مقاله‌های آنان برخورد علمی کرده و آن را یک کار علمی و تحقیقی و بدون هیچ عیب و نقص می‌پندارند و در کتاب‌ها و مقالات خویش از آن بهره می‌گیرند.[78]

پیامدها

1 . دوری گزیدن جوامع غیر اسلامی از مطالب اصیل اسلامی به طور کلی و مهدویت به طور خاص که مورد بحث است.

2 . ایجاد شک و تردید یا تنفّر در میان معتقدان کم اطلاع.

خاستگاه

1. بی‌اطلاعی از منابع اصیل

2. مراجعه به منابع دست چندم به جای منابع اصیل و دست اول.

3. مراجعه به منابع و آرای مخالفان شیعه، مثلاً در بررسی دیدگاه مهدویت شیعی به جای مراجعه به منابع اصیل شیعی، آن را در میان دیدگاه‌های اهل سنت جستجو می‌کنند. (قاعده این است که برای شناخت اندیشه و آرای مذهبی، به کارشناسان و متخصصان خود آنها رجوع شود.)

4.جدایی از علما و کارشناسان مذهب یا آن مقوله، بی‌اعتنایی یا بی‌اطلاعی یا عدم طرح توضیحات کارشناسان مربوط.

5.برخورد مغرضانه و جانبدارانه به جای بی‌طرفی با مقولات علمی.

6.سیاست بازی و شیطنت‌های استکبار.

درمان

1. تبیین، روشنگری، حل شبهات و … توسط علما و اندیشمندان مانند ارائة دایرة المعارف‌ها با توضیحات کافی و دلایل معتبر و اصیل و …

2. هوشیاری درمقابل غرض ورزی‌ها و سیاست‌زدگی‌ها.

3. مبهوت نشدن در مقابل غرب، مستشرقان و … .

اندیشه مهدویت و آسیب‌ها

محمدصابر جعفری

——————————————————————————–

[1] .برگرفته از صحیفه امام، پاییز 1378، چاپ اول، ج 21، ص 13 – 14 . [2] . نعمانی، الغیبة، باب15، ص285. [3] . اربلی، کشف الغمة، ج 2، باب5، ص477. [4] . طبرسی، الاحتجاج، ج 2، ص317. [5] . سید رضا صدر، راه مهدی، ص87، 88. [6]. صدوق‌، کمال‌الدّین و تمام النعمة، ج 2، باب 23، ما اخبر به الصادق«علیه السّلام» عن وقوع الغیبة، حدیث 32، ص346. [7]. سید بن طاووس، الطرائف، ج 2، ص344. [8]. برای توضیح بیشتر و بررسی سندی و دلالی چنین روایاتی رجوع کنید: ابراهیم امینی، دادگستر جهان؛ فصلنامه انتظار، ش5، مقاله« نهی از قیام» در بوته تحلیل روایی، نجم الدین طبسی، فصلنامه انتظار، ش7، مقاله نقد و بررسی روایات نافی حکومت و قیام در عصر غیبت، محمد علی قاسمی. [9]. شیخ عباس‌ قمی، سفینة البحار، ج 7، ماده قم، ص7؛ مجلسی بحار الانوار،ج 57، ص216، باب36. [10]. نعمانی، الغیبة، باب14، ص 273. [11]. صحیفه امام، ج 21، ص16 و 17 با اندکی تصرف. [12]. صحیفه امام، ج 21، ص16، با اندکی تصرف. [13]. همان، ج 18، ص195. [14] . امام خمینی، ولایت فقیه، انتشارات ناس، چاپ اول، ص53و 54. [15] . امام خمینی، ولایت فقیه، انتشارات ناس، چاپ اول، ص26و 27. [16] . همان، ص54 . [17] . (اما و الذی فلق الحبة و برأ النسمة، لو لا حضور الحاضر و قیام الحجة بوجود الناصر و ما اخذ الله علی العلماء الّا یُقارّوا علی کظَّة ظالم و لا سغب مظلوم، لالقیت حبلها علی غاربها و لسقیت آخرها بکأس اوّلها…؛ سوگند به خدایی که دانه را شکافت و جان را آفرید، اگر حضور فراوان بیعت کنندگان نبود، و یاران حجّت را بر من تمام نمی‌کردند و اگر خداوند از علما عهد و پیمان نگرفته بود که در برابر شکم بارگی ستمگران و گرسنگی مظلومان سکوت نکنند، مهار شترخلافت را بر کوهان آن انداخته، رهایش می‌ساختم، و آخر خلافت را به کاسة اول آن سیراب می‌نمودم…)نهج البلاغه، خ 3. [18] . اربلی، کشف الغمّة، ج 2، باب 5، ص477. [19] . امینی، دادگستر جهان، ص251. [20]. صحیفه امام، ج 8، ص274.

*. مجله تخصصی کلام اسلامی، شماره 43 مقالة انتظار فرج 2، ص145، نگارنده.

[21]. نعمانی، الغیبة، باب 15، 285. [22] . برای توضیح بیشتر مراجعه کنید: فصلنامه انتظار، شماره 6. مقاله درنگی، در قتل‌های آغازین، ص356، نجم‌الدین طبسی. [23] . عماد الدین طبری، بشارة المصطفی، ص207. [24] . صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص418. [25] . طوسی، الغیبة، فصل 4، ص290. [26] . برای توضیح بیشتر مراجعه کنید: ‌جعفر مرتضی عاملی، جزیره خضرا، افسانه یا واقعیت، مترجم: ‌ابوالفضل طریقه‌دار ؛ فصلنامه انتظار، ش1 و 2 و 3 و 4، مجتبی کلباسی، بررسی افسانه جزیره خضراء. [27] . صدوق، کمال‌الدین، ج 2، باب36، ص 378. [28] . کلینی، کافی، ج 1، ص369. [29]. صدوق، کمال‌الدین، ج 2، باب 36، ص378. [30]. محمد بن خزاز، قمی، کفایة الاثر، ص56، بحارالانوار، ج 52، باب22، ص143. [31]. صدوق، علل الشرایع، ج1، ص245. [32] . همو، کمال‌الدین، ج 1، باب 31، ص323. [33] . صدوق، الخصال، ج 2، ص622. [34] . همو، کمال‌الدین، ج 1، باب 30، ص317. [35] . کلینی، الکافی، ج 8، ص36. [36] .صدوق، کمال‌الدین، ج 2، باب 38، ص384. [37] . آل عمران، آیه 200. [38] . نعمانی، الغیبة، باب25، ص330. [39] . نعمانی، الغیبة، باب26، المقدمه، ص17 و باب 25، ص330. [40] . صدوق، الخصال، ج 2، ص622. [41] . نعمانی، الغیبة، باب11، ص197. [42] . کلینی، الکافی، ج 3، ص132. [43] . مجلسی، بحارالانوار، ج 53، ص2، باب28. [44] . طوسی، الغیبة، ص425. [45]. طوسی، الغیبة، فصل7، ص426. [46]. کلینی، الکافی، ج 1، باب کراهیة التوقیت، ص389؛ نعمانی، الغیبة، ص296. [47] . نعمانی، الغیبة، ص289، فی النهی عن التوقیت و التسمیة. [48] . گاهی حرف‌هایی از برخی از بزرگان و علما نقل می‌شود که نشانگر توقیت است، در حالی که با کمی تحقیق معلوم می‌گردد این مطلب صرفاً شایعه بوده و هیچ پایه و اساسی ندارد. یعنی آن بزرگواران اصلا چنین چیزی نگفته‌اند. [49] . کلینی، الکافی، ج 3، ص131. [50] .همان، ج 1، ص368. [51]. شیخ احمد احسایی، جوامع الکلم، رساله رشتیه، قسمت 2، ص103. [52]. ناجی نجار، جزیره خضرا، و تحقیقی پیرامون مثلث برمودا، مترجم: علی اکبر مهدی پور. [53]. علی اکبر ذاکری، چشم به راه مهدی، مقاله ارتباط با امام در عصر غیبت. [54]. نعمانی، الغیبة، ص164 .

.[55] صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 2، باب نوادر الحج، ص520.

[56]. گرچه برخی روایات گفته‌اند: حضرت دیده نمی‌شود، ولی راه جمع این روایات با روایاتی که در آنها به دیده شدن حضرت اشاره شده این است که حضرت دیده می‌شود ولی توسط مردم شناخته نمی‌گردد. چنان که سید صدرالدین صدر(المهدی، ص206 و 207) مرحوم مجلسی(ذیل روایت) شهید سید محمد صدر(تاریخ الغیبة الکبری، ص31) همین وجه را پذیرفته‌اند. [57]. سید جعفر مرتضی عاملی، جزیره خضرا، افسانه یا واقعیت، مترجم: ابوالفضل طریقه‌دار. [58]. فصلنامه انتظار، ش 2، مقاله فرقه شیخیه، احمد عابدی. [59] . مدتی قبل در نشریه خورشید مکه (ش 17 و 21 ) آیه و عبارتی منسوب به امام زمان«علیه السّلام» چاپ شده بود و به خط ایشان . (با تصریح این که دقیقاً از روی خط امام، تصویرگرفته‌اند) اما متوهّمان غافل از این بودند که آیة نوشته شده کاملا اشتباه است. (یعنی نعوذ بالله امام آیه را اشتباه نوشته است). [60] . همایشی دانشجویی در یکی از شهرها برقرار شده بود. پس از پایان همایش، دانشجویی می‌گفت: مدتی جمکران می‌آمدم برای این که آقا را ببینم. چون موفق نشدم قهر کردم. [61] . بقره، 111. [62] . نعمانی، الغیبة، باب11، ص197 . [63] . نساء، 123. [64] . کلینی، الکافی، ج 2، باب خوف و رجاء، ص68. [65]. حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 1، ب 20، ص86. [66]. قیامه، آیه5 . [67]. حجرات، 13. [68] . عصر. [69] . ر.ک: تحف العقول، ص 513 ؛ روایت مفضل بن عمر از امام صادق«علیه السلام» بدین مضمون که: مردم درباره ما سه گروه‌اند: دو گروه به دنبال جاه و مقامند و برای این که مردمان را بدرند، محبت ما اهل بیت علیهم السلام را اظهار می‌دارند و گروه سوم که (این گونه نیستند) از ما اهل بیت می‌باشند و ما از آنهاییم. [70] . طوسی، امالی، مجلسی5، ص 133. [71] . طوسی، الغیبة، فصل 6، باب ذکر المذمومین الذین ادعوا البابیة و السفارة کذبا و افتراء لعنهم الله، ص397؛ فصلنامه انتظار، ش 8 و 9 و 10، مقاله: متمهدیان و مدعیان دروغین مهدویت، محمد رضا نصوری. [72] . مانند دراویش، صوفیه و… . [73] . فصلنامه انتظار، ش 5، از شیخی‌گری تا بابی‌گری، عزالدین رضا نژاد. [74] فصلنامه انتظار، ش 1، مقاله: از بابی‌گری تا بهایی‌گری، عزالدین رضا نژاد. [75] . فصلنامه انتظار، ش 5، از شیخی‌گری تا بابی‌گری؛ عزالدین رضانژاد. [76]. حر عاملی، وسائل الشیعة ج 27، باب 10، ص131. [77] . طوسی، الغیبة، فصل 4، ص 290. [78] . دایرة المعارف بریتانیکا. واژة مهدی و اسلام و زرتشت؛ دایرة المعارف دین و اخلاق، واژة مهدی؛ موسوعة المورد، منیر بلعبکی.