دلایل شعله ورشدن قیام مردم در 19 دی 56 که

منجر به پیروزی انقلاب اسلامی شد، چه بود؟

رحلت

مرموز آیه الله مصطفى خمینى فرزند امام (ره) در آبان 1356 ، شتاب خاصى به حرکت

انقلاب اسلامى بخشید که مى توان موج برخاسته از آن را به عنوان آغاز قیام عمومى

مردم دانست . مجالس یادبود متعددى در سرتاسر کشور برگزار و در پى هر کدام از این

مجالس ، تظاهرات گسترده اى علیه رژیم شاه به راه افتاد و بار دیگر امام (ره) به

عنوان رهبر حرکت اسلامى در جامعه مطرح گردید. از این رو دستگاه حاکم و بویژه شخص

شاه بر آن شد تا با توهین به ساحت امام (ره) چهره ایشان را در انظار عمومى مشوه

سازد و با نوشتن مقاله اى با صراحت به آن بزرگوار توهین نماید.

در اواسط دى 1356 ، که پاکت ممهور به مهر دربار از دفتر هویدا وزیر دربار شاه خارج

مى شد ، کسى از کارگزاران رژیم گمان نمى برد که این نامه مانند آتش به دامن رژیم

شاه بیفتد و آن را براى همیشه در این کشور بسوزاند . پیک دربار نامه را به داریوش

همایون ، وزیر اطلاعات و جهانگردى داد و او نیز نامه را جهت انتشار به روزنامه

اطلاعات داد . مسعودى صاحب امتیاز روزنامه پس از با خبر شدن از مفاد مقاله ، آن را

براى آینده روزنامه خطرناک یافت و نگران واکنش علما و روحانیون شد . اما در

تماسهایى که با وزیر اطلاعات و جهانگردى و نخست وزیر (آموزگار) گرفت ، دریافت که

برخى از مفاد تند و تحریک آمیز آن به خواست شاه در مقاله گنجانده شده است.

شاه دستور نگارش ایران و استعمار سرخ و سیاه را در حالى داده بود که پیش از آن ،

مضامینش را در گفت و گو با خبرنگار یک مجله آمریکایى بیان کرده بود . اما گزارشى از

عراق در این باره که آیه الله خمینى در رساله عملیه خود سلطنت را غیر شرعى اعلام

کرده و این نظر در چاپ جدیدى از توضیح المسائل ایشان منتشر شده است . خشم شاه را به

آن حد برانگیخت که دستور نگارش این مقاله را داد .

در این مقاله – که نویسنده آن احمد رشیدى مطلق ذکر شده بود – بطور صریح بى حجابى را

فضیلت دانسته و حجاب ، کهنه پرستى و ارتجاع سیاه معرفى و به ساحت مرجع عالم تشیع ،

امام خمینى (ره) اهانت کرده و قیام پانزده خرداد 1342 ، توطئه استعمار سرخ و سیاه

معرفى شده بود .

با پخش سراسرى روزنامه اطلاعات و رسیدن آن به شهر قم ، اولین واکنشها آغاز شد .

طلاب جوان پس از خواندن مقاله ، به خشم آمدند .

مدرسین حوزه علمیه قم ( 174 ) پس از اطلاع از محتواى مقاله ، در بیت آیه الله حسین

نورى گرد آمدند تا اقدامى هماهنگ علیه رژیم داشته باشند و پس از بررسى ابعاد

گوناگون مسئله ، تصمیم گرفته شد که هجدهم دى درسهاى حوزه تعطیل شود .

صبح هجدهم دى ، طلاب با تشکیل اجتماع بزرگى ، تظاهرات و راهپیمایى خود را آرام به

سوى منازل مراجع وقت آغاز کردند و با تجمع در مقابل منازل ایشان با دادن شعارهایى

به حمایت از امام (ره) پرداختند . نیروهاى امنیتى ابتدا با یورش به صف تظاهرکنندگان

سعى در متفرق نمودن و ممانعت از راهپیمایى طلاب کردند . اما وقتى با مقاومت آنها

روبرو شدند ، اعلام کردند در صورتى که راهپیمایان شعار ندهند و آرام حرکت کنند ، مى

توانند به تظاهرات خود ادامه دهند . عده اى از طلاب در مقابل بیت مرحوم آیه الله

العظمى گلپایگانى (ره) تجمع کردند و معظم له طى سخنانى فرمودند : اینها به آن آقا [

امام خمینى ] توهین نکردند . اینها به ما توهین کردند ، براى اینکه اینها با این

کارشان نشان دادند و خواستند بگویند که آن آقا [ امام خمینى ] با ما مخالف است و

مفهوم حرفشان این است که ما با اینها ( رژیم شده ) موافقیم . اینکه ما با اینها

موافقیم ، توهین به ماست . ما در گذشته با اینها مخالف بوده ایم و در آینده نیز

مخالف خواهیم بود .

سپس راهپیمایان ، در مقابل منزل مرحوم علامه طباطبایى (ره) تجمع کردند . اما به علت

کسالت علامه ، آیه الله محمد یزدى ، به نمایندگى از طرف ایشان راجع به شخصیت امام

خمینى (ره) و مبارزات آن بزرگوار و محکومیت رژیم پهلوى در اهانت به امام (ره) و

روحانیت ، سخنانى ایراد کرد .

تظاهر کنندگان آنگاه در مقابل منزل و مدرسه آیه الله مکارم شیرازى تجمع کردند و

ایشان طى سخنانى فرمودند : مسئله ، مسئله هتاکى نسبت به آیه الله العظمى آقاى خمینى

نیست ، این در واقع هتاکى به تمام مقدسات و به همه ماست . . . طلاب نباید از همدیگر

جدا شوند و باید وحدت داشته باشند . اگر بناست زنده بمانیم همه باید زنده بمانیم و

اگر بناست بمیریم ، همه باید بمیریم ، جدایى بین ما نخواهد بود .

بعد از آن طلاب به منزل آیه الله وحید خراسانى رفتند . ایشان در اجتماع طلاب و

تظاهر کنندگان درباره مسئله آزادى زن و جایگاه آن در اجتماع از نظر اسلام سخنرانى

کردند .

بازاریان قم با مشاهده حرکت حوزه علمیه به حمایت از آن تصمیم گرفتند که مغازه هاى

خود را روز نوزدهم دى باز نکنند .

روز نوزدهم دى بازار قم تعطیل شد . سازمان اطلاعات و امنیت قم و شهربانى به کمک

نیروهاى کمکى که از تهران وارد شده بودند ، در سطح شهر ، بویژه در حوالى مدارس

علمیه و مرقد حضرت معصومه ( علیها السلام ) متمرکز شدند .

اقشار مختلف مردم و طلاب در مقابل مدرسه خان و میدان آستانه تجمع کردند و باز

راهپیمایى به سوى منازل بزرگان حوزه را آغاز نمودند . منزل اول ، آیه الله میرزا

هاشم آملى (ره) بود . وقتى تظاهر کنندگان به مقابل منزل ایشان رسیدند ، آیه الله

آملى طى سخنانى به بیان عظمت و شخصیت فوق العاده امام (ره) پرداخت و هیئت حاکمه و

رژیم پهلوى را مورد نفرت روحانیت و ملت قلمداد کرد .

ساواک قم طى گزارشى چنین مى نویسد : ساعت 30 : 10 صبح ، بیش از 5000 نفر از طلبه

هاى علوم دینى در مسجد اعظم اجتماع کردند و از آنجا به منزل چند تن از روحانیون

رفتند و از آنان خواستند که از [ امام ] خمینى دفاع کنند . نیروهاى رژیم با آرایش

ضد شورش ، ماشینهاى آبپاش و نفربرهاى نظامى در انتظار تجمع بعد از ظهر مردم قم

بودند که مردم قصد راهپیمایى بسوى خیابان بیگدلى ، و منزل آیه الله نورى را داشتند

.

بعد از تجمع مردم ، آیه الله نورى طى سخنانى چنین گفت : هرکجا نهضت قابل توجهى به

وجود آمده روحانیت راستین اسلام در پیشاپیش آن در حرکت بوده و رهبرى نهضت به دست

آنان هدایت مى شد ، و روحانیت در حرکت جامعه نقش مؤ ثر و خلاقى داشته است . مردم

مسلمان ، با روحانیت اصیل هستند . روحانیت اصیل با آیه الله العظمى آقاى خمینى و در

پشت سر ایشان است و مبارزه دستگاه طاغوتى با اسلام و رهبرى آیه الله خمینى به جایى

نخواهد رسید . پس از سخنان آیه الله نورى ، انبوه جمعیت که به ده هزار نفر مى رسید

، راهپیمایى را آغاز که مى خواستند از طریق خیابان ساحلى به منازل آیات سلطانى

طباطبائى و مشکینى بروند . اولین نشانه هاى درگیرى بوسیله مأموران رژیم رخ داد .

یکى از آنها شیشه بانک صادرات را شکست و مأمور دیگرى همان شیشه را با پاره آجر

نشانه گرفت . همین بهانه کافى بود که اسلحه ها به طرف مردم نشانه گیرى شود . با

دستور فرمانده نیروهاى امنیتى ، تیراندازى شروع شد . با به زمین افتادن تعدادى از

مردم ، جمعیت در کوچه هاى اطراف پناه گرفتند مردم با هر آنچه که به دست مى آوردند ،

مقابل مأموران مسلح رژیم ایستادند . جنگ و گریز تا ساعاتى از شب ادامه یافت .

مجروحان به بیمارستان بزرگ شهر منتقل شدند و عده اى براى آگاهى از اوضاع مصدومین

روبروى بیمارستان اجتماع کردند . در این روز دست کم شش نفر شهید و دهها تن زخمى

شدند .

بعد از این حادثه ، طلاب و علماى قم با انتشار اعلامیه اى ضمن محکوم کردند کشتار

مردم بى دفاع ، این سئوال را مطرح کردند که آیا فضاى باز سیاسى به این معناست که

اگر کسانى به مطالب غیر واقعى روزنامه اعتراض د کنند ، باید با گلوله پاسخ بگیرند ؟

رژیم ، شب بیستم دى ماه شهر را مملو از نیروهاى امنیتى کرد و به نوعى در شهر حکومت

نظامى اعمال کرد .

عکس

العمل رژیم

رژیم پهلوى بعد از واقعه خونین 19 دى ، عده اى از کارمندان و اعضاى حزب رستاخیز

را جمع آورى و با به راه انداختن تظاهراتى نمایشى سعى کرد وانمود کند که روشنفکران

ایران ، شورش مرتجعین قم را محکوم مى کنند .

تظاهر کنندگان قلابى ، صبح روز 23 دى 1356 ، سوار بر اتوبوسها راهى قم شدند و طى یک

راهپیمایى ، به حمایت از شاه پرداخته و جاوید شاه گویان به سمت حرم حرکت کردند .

عکس العمل دیگر رژیم ، به منظور انحراف افکار عمومى از رهبرى امام (ره) اجازه دادن

فعالیت به برخى از گروههاى موافق سلطنت بود که خواهان اصلاحات جزیى بودند .

در همین دوران ، اعلام موجودیت کمیته دفاع از آزادى و حقوق بشر در شمار اخبار جالب

توجه است . نماینده هیئت اجرائیه این کمیته با دعوت از خبرگزاریهاى معتبر جهان بطور

رسمى موجودیت این کمیته را اعلام کرد .

نتایج

و پیامدهاى قیام نوزدهم دى

این واقعه به لحاظ نتایج و پیامدها از چند نظر شایان توجه است :

1 – سازش شاه و کارتر و تو خالى بودن شعار فضاى باز سیاسى شاه را به مردم نشان داد

.

2 – ثابت کرد که شاه از حرکت مذهبى – سیاسى به رهبرى روحانیت و در رأس آنها امام

خمینى (ره) بیش از هر حرکت سیاسى دیگر وحشت دارد .

3 – آنچه را که رژیم از آن وحشت داشت ، به تبع قیام نوزده دى به وقوع پیوست و حوزه

هاى علمیه و روحانیت در خط امام (ره) به حرکت در آمدند و زمینه اى فراهم گردید که

نهضت در مسیر صحیح مبارزه قرار گیرد ، به نحوى که حتى ترفندهاى بعدى رژیم نیز بى

اثر شد .

4 – روشن شد که جریان حقوق بشر و فضاى باز سیاسى ، طلیعه اى براى میدان دادن به ملى

گراها ، لیبرالها و . . . بوده و آمریکا و رژیم شاه ، عملا در جذب مردم بسوى میانه

روها موفقیتى نداشته اند و آنان هیچ پایگاهى در میان مردم ندارند .

5 – متحجرین حوزه ها و کسانى که مروج جدایى دین از سیاست بودند و همواره درس و بحث

و فقه و اصول و . . . را به مبارزه با شاه ترجیح مى دادند ، شکست خوردند و مردم نیز

فهمیدند که باید سراغ چه کسانى بروند .

6 – ماهیت رژیم ضد مردمى شاه را براى بسیارى آشکار کرد . از آن پس بود که شعار مرگ

بر شاه شعار اصلى و تکیه کلام توده هاى انقلابى شد .

7 – باعث تعمیق و مردمى شدن نهضت و شرکت توده هاى مذهبى ، بویژه جوانان گردید .

8 – برخى از احزاب و جمعیتهایى که حرکت سیاسى خود را با اتکا به حقوق بشر کارتر و

فضاى باز سیاسى ایجاد شده توسط شاه و در چهار چوب قانون اساسى شکل داده بودند ،

بتدریج از مردم جدا شدند و به دامن آمریکا و غرب پناه بردند .

9 – با قیام قم ، آهنگ حرکت انقلاب به صورت استراتژى جهلم ها ى پشت سرهم ، با صورت

و محتواى کاملا اسلامى شتاب فزاینده و گسترده ترى به خود گرفت و رهبرى امام (ره) به

عنوان نقش اصلى مبارزه با رژیم ظاهر شد .

برگرفته

از : روزها و رویدادها جلد سوم ، نویسندگان : على برى دیزجى ، محمد رضا مطیعان ،

مجید ترکاشوند ، سایت غدیر