آيا چينش آيات قرآن به دستور وحي بوده يا طبق نظر كاتبان وحي مرتب شده و آيا ترتيب قرآن كنوني همان ترتيب وحياني است؟

يكي از بحث هاي مهم قرآني بحث پيرامون نظم و ترتيب آيات و سوره هاي قرآن است. اين سوال از دو اصطلاح توقيفي يا اجتهادي بودن ترتيب آيات سخن مي گويد. مراد از توقيفي بودن( از ريشه وقف) ترتيب آيه هاي قرآن اين است كه ترتيب و نظم آنها صرفا به القاي وحي و توقيف و دستور الهي انجام گرفته و پيامبر به اصحاب فرموده كه جاي هر سوره و آيه كجا باشد. اجتهادي بودن نظم آيات نيز به اين معنا است كه ترتيب آيات بدون ارتباط به وحي الهي بوده، بلكه اجتهاد صحابه آنرا به شكل كنوني در آورده است.
در اينكه كدام ديدگاه درست تر است، يعني آيا ترتيب آيات توقيفي و به دستور الهي است و يا به اجتهاد و نظر صحابه، ديدگاه هايي ارائه شده است.
برخي از سوره هاي قرآن بويژه سوره هاي كوتاه آخر قرآن كريم يك جا نازل شده است. در اين سوره ها جاي هر آيه هم مشخص بود. در مورد نظم و ترتيب آيات اين سوره ها كمترين بحثي در ميان صاحبنظران وجود ندارد. اما در مورد ساير آيات كه به صورت پراكنده و در موارد متعدد نازل شده و بخش اعظمي از قرآن اينگونه است، اتفاق نظر وجود ندارد. اكثر مفسران و صاحبنظران معتقدند ترتيب آيه ها و اينكه هر آيه كجا قرار بگيرد از طريق وحي به پيامبر منتقل مي شد و پيامبر نيز به كاتبان امر مي كردند كه آيات را در جاي خود قرار دهند. پيامبر(ص) در نماز ها و خطبه هاي جمعه، سوره هاي متعددي را به ترتيب آيات مي خوانده است و اين عمل وي نشان مي دهد كه ترتيب آيات در زمان حيات ايشان مشخص شده بود، اصحاب هم از قرائت پيامبر پيروي مي كردند تا اينكه اين قرائت و ترتيب همگاني شد و ديگر بعد از رحلت آن حضرت كسي نمي توانست آيات را جابجا كند. اكثر علماي شيعه بر همين عقيده اند. يكي از قرآن پژوهان در اين باره مي نويسد: «اين ترتيب، وابسته به توقيف نبى اكرم و فرود آمده از جانب خداى تعالى است و براى رأى و اجتهاد، در اين زمينه مجال و جولانگاهى باقى نمانده است. اين جبرئيل بوده كه طبق روايات وارده، هرگاه فرود مى‏ آمد و آيتى به همراه داشت، موضع و جايگاه هر آيه ‏اى را در سوره مربوطه‏ اش تعيين مى‏ كرد، آنگاه رسول خدا آن را بر يارانش فرو مى‏ خواند و به نويسندگان وحى فرمان مى‏داد كه آن را در جاى خود بنگارند.»[1] به عنوان مثال در مجمع البيان در تفسير آيه 280 سوره بقره آمده است: «اين آخرين آيه قرآن است در نزول و جبرئيل گفت آنرا در رأس آيه 280 از سوره بقره قرار دهيد.» علامه شعراني مي گويد: «در واقع هر وقت سوره كاملي نازل مي شد كه تكليف معلوم بود؛ اگر هم چند آيه نازل مي شد، خود پيامبر دستور مي داد كه آنرا جزء كدام سوره و بعد از كدام آيه قرار دهند. بنابراين ترتيب آيه ها در سوره ها توقيفي است و كسي جايز نبوده و نيست كه ترتيب آنرا بهم زند.»
اما برخي ديگر از علما هستند كه با اين عقيده مخالفند و ترتيب آيات را به اجتهاد و سليقه صحابه مي دانند. اين گروه با توجه به برخي روايات وارده درباره نحوه جمع آوري قرآن به اين نتيجه رسيده اند كه ممكن است برخي آيات قرآن به اجتهاد صحابه در مكان فعلي قرار گرفته باشند، اما ترتيب قسمت اعظم قرآن را به دستور وحي مي دانند. به عنوان نمونه علامه طباطبايي احتمال مي دهد آيات تطهير و اكمال كه با قسمت قبل و بعد خود ارتباط ندارد، يا پيامبر(ص) امر كردند كه در اينجا قرار بگيرند و يا طبق اجتهاد صحابه در اين مكان قرار گرفته اند. (البته از آنجا كه علامه طباطبايي از شيوه تفسيري قرآن به قرآن استفاده مي كنند و معتقدند اين شيوه، همان شيوه اهل بيت است؛ به همين دليل ترتيب آيات را آنقدر در فهم قرآن دخيل نمي دانند؛ چرا كه براي تفسير هر آيه كل قرآن را جستجو كرده و با كمك آيات ديگر درهر جاي قرآن به تفسير آيه مي پردازند و نه صرفا با توجه به آيات قبل و بعد.) دليل ديگري كه اين گروه براي سخن خود ارئه مي كنند، مصحف حضرت علي(ع) است كه به نقل روايات طبق ترتيب نزول نگاشته شده بود. اما علامه طباطبايي خود مي نويسد: «در جمع قرآن در زمان عثمان مي خواستند آيه «وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ»[2] را در مصحف بدون «واو» ثبت كنند، مانع شدند و ابيّ بن كعب كه يكي از صحابه و از كاتبان وحي بود، در مقام تهديد سوگند ياد كرد كه اگر «واو» را ساقط كنند شمشير كشيده و با ايشان خواهد جنگيد تا بالاخره «واو» را ثبت كردند.»[3] بنابراين در جايي كه شدت حساسيت تا اين حد است كه براي يك حرف از قرآن، نظير واو چنين موضع گيري مي شود، نمي توان پذيرفت كه در ترتيب آيات چنين حساسيتي وجود نداشته باشد. 
هم چنين مسلمانان در زمان حيات رسول خدا قرآن را قرائت مي كردند و برخي آنرا حفظ بودند و خود حضرت نيز در نماز ها و خطبه ها قرآن را قرائت مي كردند، و اين خود نشان مي دهد مردم همه ترتيب قرآن را در ذهن داشته اند. بخش اعظم سوره هاي قرآن در زمان حيات پيامبر شكل تعريف شده اي داشت و وقتي كسي از سوره اي مي پرسيد همه مي دانستند كدام سوره با چه آيه هايي مدنظر اوست. حتي نام گروه گروه اين سوره ها مانند سورر طوال، مثاني، مفصلات، مئون در احاديث پيامبر به چشم مي خورد.[4] كه اينها نشان مي دهد ترتيب آيات در زمان پيامبر اكرم(ص) مشخص شده بود و همه از آن تبعيت مي كردند و صحابه نمي توانستند با اجتهاد خود ترتيب آنها را تغيير دهند.
علاوه بر اين موارد، در هيچ جاي تاريخ نداريم كه حضرت علي عليه السلام و نيز در دوره هاي بعد ساير اهل بيت عليهم السلام درباره اعتبار قرآن و اختلاف ترتيب آن با قرآن اصلي سخني بگويند.[5] با توجه به اين دلايل و نيز با توجه به اينكه اكثريت قريب به اتفاق مفسران و قرآن پژوهان ترتيب آيات را توقيفي مي دانند، بايد گفت ترتيب تمامي آيات توسط جبرئيل به پيامبر(ص) وحي شده و بعد از آن نيز اين ترتيب حفظ گرديده است.[6] پي نوشت:
[1] . تاريخ قرآن، محمود راميار، امير كبير،تهران،1369،  ص: 574
[2] .توبه،34
[3] . قرآن در اسلام، محمد حسين طباطبايي، دار الكتب الاسلاميه‏، تهران،1353،ص: 194
[4] . قرآن در اسلام، ص: 191-190
[5] . قرآن در اسلام، ص: 195
[6] .بررسي ديدگاه علامه طباطبايي در نظم آيه هاي قرآن، نادعلي عاشوري، مطالعات اسلامي،زمستان1382،ش62،صص133-160 با تلخيص