هیچ لزومی ندارد که ما حتماً از زبان امام زمان(ع) بشنویم که ایشان از چه رفتار و گفتاری، خشنود و از چه رفتار و گفتاری، ناخشنود می شود؛ بلکه با مراجعه به سخنان دیگر امامان(ع) به خوبی می‌توان به ویژگی‌­های اخلاقی مورد نظر امام مهدی(ع) پی برد. برای نمونه با مراجعه به دعایی مانند «دعای مکارم الاخلاق» که از امام سجّاد(ع) نقل شده است، می توانیم پی ببریم که امام زمان(عج) از ما چه می خواهد و چه کاری را می پسندد.

به سخنان دیگر امامان(ع) به خوبی می‌توان به ویژگی‌­های اخلاقی مورد نظر امام مهدی(ع) پی برد. برای نمونه با مراجعه به دعایی مانند «دعای مکارم الاخلاق» که از امام سجّاد(ع) نقل شده است، می توانیم پی ببریم که امام زمان(عج) از ما چه می خواهد و چه کاری را می پسندد.

بر اساس روایات تردیدناپذیری که شیعه و سنّی آنها را روایت کرده اند، بر هر فرد مسلمان واجب است که امام زمان خود را بشناسد تا بدین وسیله از خطر در افتادن به جاهلیّت قبل از اسلام و فرو رفتن در گرداب کفر و شرک وارهد و امکان زیستن و مردن بر مبنای اعتقاد راستین را بیابد.

این همه تأکید بر لزوم معرفت امام در آموزه های اسلامی، از آن روست که معرفت، مقدّمه دل بستن،۱ دل بستن، مقدّمه سر سپردن۲ و سرسپردن به امام حق، مقدّمه نجات و رستگاری است۳ و این اساس دعوت همه انبیا و اولیاست.

بنابراین، سمت و سوی برنامه­‌های تبلیغی و ترویجی حوزه مهدویّت باید این باشد که مخاطبان پس از به دست آوردن شناخت عقلی مناسب نسبت به امام مهدی(ع) و برقرار کردن پیوند قلبی شایسته با آن حضرت، ناخودآگاه به همراهی عملی با امام خود برسند و این همان حقیقت انتظار است. تنها زمانی می توانیم خود را منتظر امام عدالت گستر و پیرو او بدانیم که در زندگی فردی و اجتماعی خویش، راه و روش مورد نظر او را اجرا کنیم؛ چنان که در نامه امیرمؤمنان، علی(ع) خطاب به عثمان بن حنیف، فرماندار «بصره» آمده است:

«آگاه باش که هر پیروی را پیشوایی است که پی وی را پوید و از نور دانش او روشنی جوید. بدان که پیشوای شما از دنیای خود به دو جامه فرسوده بسنده کرده و دو قرصه نان را خوردنی خویش ساخته است. بدانید که شما چنین نتوانید کرد؛ ولی مرا به پارسایی و کوشیدن و پاک دامنی و درستی ورزیدن یاری کنید.۴

از همین روست که در دعای ندبه می خوانیم:

«خداوندا!… ما را در راه ادای حقوق او (امام مهدی(ع))، تلاش در پیروی از او و دوری از مخالفت او یاری کن و با خشنودی او بر ما منّت گذار.»۵

در زمینه حرکت‌­افزایی در حوزه مهدویّت نیز چند اولویّت موضوعی وجود دارد که به اجمال به آنها اشاره می­‌کنیم:

۱-۳٫ راه تشخیص خشنودی و ناخشنودی امام عصر(عج)

نخستین پرسشی که در زمینه همراهی عملی با امام عصر(عج) وجود دارد این است که از کجا می توان فهمید که امام زمان(ع) از ما چه می خواهد و چه کاری را می پسندد؟

در پاسخ به این پرسش، باید دو نکته را یادآور شویم:

الف) امام زمان(عج)، ادامه دهنده راه اهل بیت(ع)

به اعتقاد ما، همه امامان معصوم(ع)، مفسّران کتاب خدا و بیان کنندگان سنّت رسول خدا(ص) هستند. رضایت و خشنودی امام زمان(عج) نیز در چیزی نیست، جز آنچه در کتاب خدا آمده یا در سخنان رسول خدا(ص) و دیگر امامان معصوم(ع) به آن اشاره شده است. به بیان دیگر، اگر کسی به همه تکالیف و وظایفی که در قرآن و روایات معصومان(ع) به آنها امر شده است، عمل کند و از همه محرّمات و گناهانی که در این دو منبع الهی از آنها نهی شده است، دوری جوید، خواهد توانست رضایت امام عصر(عج) را چنان که باید و شاید، به دست آورد.

در روایات متعدّدی بر این موضوع تأکید شده است. از آن جمله روایتی است که از امام صادق(ع) نقل شده و در آن بر پیراستن خود از ویژگی های ناپسند و آراستن خود به اخلاق نیکو به عنوان دو وظیفه مهمّ دوست­‌داران و منتظران امام عصر(عج) تأکید شده است:

هر کس دوست دارد از یاران حضرت قائم(ع) باشد، باید منتظر باشد و در این حال، به پرهیزکاری و اخلاق نیکو رفتار کند؛ در حالی که منتظر است.۶

امام عصر(عج) نیز با توجّه به ناگهانی بودن امر ظهور، همه شیعیان را در زمان غیبت به انجام اعمال پسندیده و دوری از اعمال ناپسند فرا خوانده است:

«پس هر یک از شما باید آنچه را موجب دوستی ما می شود، پیشه خود سازد و از هر آنچه موجب خشم و ناخشنودی ما می گردد، دوری گزیند؛ زیرا فرمان ما به یک باره و ناگهانی فرا می رسد و در آن زمان، توبه و بازگشت برای کسی سودی ندارد و پشیمانی از گناه، کسی را از کیفر ما نجات نمی بخشد.»۷

تهذیب نفس و دوری گزیدن از گناهان و کردار ناشایست، به عنوان یکی از وظایف منتظران در عصر غیبت، چنان اهمّیتی دارد که در توقیع شریفی که از ناحیه مقدّسه حضرت صاحب الامر(عج) خطاب به شیخ مفید(ره) صادر گشته، کردار ناشایست و گناهانی که از شیعیان آن حضرت سر می زند، یکی از اسباب یا تنها سبب طولانی شدن غیبت و دوری شیعیان از لقای آن بدر منیر شمرده شده است:

… پس تنها چیزی که ما را از آنان (شیعیان) پوشیده می دارد، همانا چیزهای ناخوشایندی است که از ایشان به ما می رسد و خوشایند ما نیست و از آنان انتظار نمی­ رود.۸

بنابراین، هیچ لزومی ندارد که ما حتماً از زبان امام زمان(ع) بشنویم که ایشان از چه رفتار و گفتاری، خشنود و از چه رفتار و گفتاری، ناخشنود می شود؛ بلکه با مراجعه به سخنان دیگر امامان(ع) به خوبی می‌توان به ویژگی‌­های اخلاقی مورد نظر امام مهدی(ع) پی برد. برای نمونه با مراجعه به دعایی مانند «دعای مکارم الاخلاق» که از امام سجّاد(ع) نقل شده است، می توانیم پی ببریم که امام زمان(عج) از ما چه می خواهد و چه کاری را می پسندد.

ب) اشاره امام زمان(عج) به عوامل خرسندی و ناخرسندی خود

در احادیث، زیارت ها و دعاهایی که در طول دوران غیبت صغرا و پس از آن، به صورت توقیع یا صورت های دیگر از امام مهدی(عج) برای ما به یادگار مانده است، به صراحت تمام، آنچه موجب خرسندی یا ناخرسندی آن حضرت می شود، بیان و چگونه عمل کردن، چگونه سخن گفتن و چگونه اندیشیدن به ما آموخته شده است. ازاین رو، با مراجعه به مجموعه ارزشمند یادگارهای آن حضرت و تأمّل و تدبّر در آنها می توان به راحتی هدایت را از گمراهی و صراط مستقیم را از راه کج باز شناخت. گفتنی است مجموعه سخنان و رهنمودهای امام عصر(عج) را برخی نویسندگان، جمع آوری و در قالب کتاب منتشر کرده اند.۹

برای روشن تر شدن موضوع، شایسته است که به یکی از این یادگارهای گران قدر امام عصر(عج) نگاهی بیافکنیم؛ همان دعای معروفی که با جمله «أَللهُمَ ارْزُقنا تُوفیقَ الطّاعَةِ…» آغاز می شود و در اوایل «مفاتیح الجنان» نیز آمده است. در این دعای کوتاه و مختصر، امام مهدی(ع) هر آنچه را شایسته است، خود را بدان ها آراسته یا از آنها پیراسته سازیم، در قالب درخواست از خدا بیان کرده و به صورت غیرمستقیم به ما فهمانده است که به عنوان حجّت خدا، چه انتظاری از ما دارد و چگونه شیعه ای را برای خود می پسندد.

در بخشی از این دعا چنین می خوانیم:

«بار خدایا! توفیق فرمان برداری، دوری از گناهان، درستی و پاکی نیّت و شناخت حرام ها را روزی ما فرمای. ما را به راهنمایی و پایداری گرامی دار و زبان ما را در درست گویی و گفتار حکیمانه استوار ساز. دل ما را از دانش و معرفت سرشار کن و درون ما را از حرام و مال شبهه ناک پاکیزه گردان و دست ما را از ستمگری و دزدی باز دار و چشم ما را از فجور و خیانت بپوشان و گوش ما را از شنیدن سخن بیهوده و غیبت بر بند.»۱۰

در ادامه این دعا، امام عصر(عج) ویژگی هایی را که شایسته عالمان، دانش پژوهان، پیران، جوانان، زنان، توانگران، تنگ دستان، جنگ جویان، حکم رانان و دیگر قشرهای اجتماعی است، برمی شمارد و از خداوند می خواهد به هر یک از این گروه های اجتماعی، ویژگی هایی را که شایسته آنهاست، عطا فرماید.

با توجّه به نکات یاد شده، دستگاه‌­های تبلیغی و ترویجی برای همراه کردن عملی مردم با امام زمان(عج) خود باید موضوع‌­های زیر را به خوبی برای آنها تبیین کنند؛

۲-۳٫ جایگاه امام عصر(ع) به عنوان حجّت خدا

اعتقاد به نجات­‌بخش موعود «منجی»، به عنوان انسان برتری که در آخرالزّمان زمین را از عدالت پر می­‌سازد و انسان­‌های در بند را رهایی می‌­بخشد، در همه ادیان و مذاهب وجود دارد؛ ولی آنچه در این میان، شیعه را متمایز ساخته، این است که در این مذهب «منجی موعود» نه تنها به عنوان یک آرمان، بلکه به عنوان تداوم‌­بخش رسالت انبیا، وارث اولیای الهی و در یک کلام «حجّت خدا» بر روی زمین مطرح است؛ حجّتی که زنده، شاهد و ناظر بر اعمال آدمیان است؛ حجّتی که تأثیر او در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌­ها تنها به آخرالزّمان و زمان ظهور منحصر نمی‌­شود و وجود او در لحظه لحظه زندگی ساکنان زمین نقش دارد.

مقام معظّم رهبری در این باره می­‌فرماید:

خصوصیّت اعتقاد ما شیعیان این است که این حقیقت را در مذهب تشیّع از شکل یک آرزو، از شکل یک امر ذهنی محض، به صورت یک واقعیّت موجود تبدیل کرده است. حقیقت این است که شیعیان وقتی منتظر مهدی موعودند، منتظر آن دست نجات‌بخش هستند و در عالم ذهنیّات غوطه نمی­‌خورند؛ یک واقعیّتی را جست‌وجو می‌کنند که این واقعیّت وجود دارد. حجّت خدا در بین مردم زنده است؛ موجود است؛ با مردم زندگی می‌­کند؛ مردم را می‌بیند؛ با آنهاست؛ دردهای آنها، آلام آنها را حس می­‌کند. انسان­‌ها هم، آنهایی که سعادتمند باشند، ظرفیت داشته باشند، در مواقعی به طور ناشناس او را زیارت می­‌کنند. او وجود دارد؛ یک انسان واقعی، مشخّص، با نام معیّن، با پدر و مادر مشخّص و در میان مردم است و با آنها زندگی می‌­کند. این، خصوصیّتِ عقیده ما شیعیان است.۱۱

بر اساس آموزه‌­های شیعی، حجّت­‌های الهی، پیشوایان مردم پس از رسول خدا(ص)، والیان امر، گواهان بر مردم، راهنمایان به سوی خدا، جایگاه‌های علم الهی، مفسّران وحی، پایه‌­های توحید، پیراستگان از خطا و لغزش، صاحبان معجزه­‌ها و نشانه‌­ها، مایه‌­های ثبات و پایداری جهان، وسیله‌­های نجات و رستگاری امّت، سرسپردگان امر الهی، واسطه­‌های فیض پروردگار، معیار تشخیص حقّ و باطل و بیان کننده حلال و حرام الهی هستند و بندگان تنها در پرتو هدایت آنان و با پیروی بی‌چون و چرا از دستوراتشان می‌توانند به نجات و رستگاری دست یابند.۱۲

روشن است که معرفی امام مهدی(ع) به عنوان حجتّ حیّ و حاضر خداوند ـ و نه فقط منجی آخرالزّمان، آثار بسیار ارزشمندی در زندگی فردی و اجتماعی منتظران خواهد داشت و ناخودآگاه آنها را به همراهی عملی با آن امام می­‌کشاند.

۳-۳٫ وظایف و تکالیف فردی و اجتماعی منتظران

«فرهنگ انتظار» هم حیات فردی و زندگی شخصی انسان ها و هم مناسبات اجتماعی آنها را در بر می­‌گیرد؛ یعنی هم چنان که همه مظاهر حیات فردی انسان ها ـ زندگی و مرگ، حرکت و سکون، فعل و ترک، موافقت و مخالفت، دوستی و دشمنی و… ـ باید رنگ انتظار بگیرد و از این فرهنگ متأثّر شود، همه مناسبات اجتماعی ـ فرهنگ، سیاست و اقتصاد ـ نیز باید به نوعی متأثّر از انتظار باشد و میان جامعه منتظر و جامعه غیر منتظر تفاوتی محسوس احساس شود. به بیان دیگر در یک جامعه منتظر، نظام تعلیم و تربیت، مناسبات سیاسی و حکومتی، قوانین و مقرّرات دولتی، روابط تجاری و اقتصادی، ضوابط معماری و شهرسازی، حقوق و وظایف شهروندی و … باید بر اساس فرهنگ انتظار و با هدف زمینه سازی برای ظهور امام مهدی(ع) و استقرار حکومت عدل و مهدوی سامان یابند.

با توجّه به مطالب یاد شده، رسانه ملّی باید هم وظایف و تکالیف فردی منتظران و هم وظایف و تکالیف اجتماعی آنان را به خوبی تبیین کند تا زمینه همراهی عملی منتظران با اهداف و آرمان‌‌های موعود منتظر فراهم شود و جامعه منتظر به تمام معنا تحقّق یابد.۱۳

۴-۳٫ ضرورت پیروی از فقیهان و مراجع تقلید در عصر غیبت

ائمّه معصومان(ع) تکلیف ما را در زمان غیبت و دسترسی نداشتن به امام معصوم مشخّص کرده و به ما فرموده اند که به فقیهان «جامع الشّرایط» مراجعه کنیم. در روایتی که امام حسن عسکری(ع) از امام صادق(ع) نقل می کند، چنین می خوانیم:

«… امّا هر یک از فقیهان که نفس خود را بازدارنده، دین خود را نگه دارنده، هوای خود را پس زننده و اوامر مولای خود را اطاعت کننده بود، بر عوام (مردم) لازم است که از او پیروی کنند و تنها بعضی از فقیهان شیعه هستند که از این صفات برخوردارند، نه همه آنها.»۱۴

امام عصر(عج) نیز در یکی از توقیع های خود در پاسخ اسحاق بن یعقوب می فرماید:

«… و امّا در رویدادهایی [که در آینده] پیش می آید، به راویان حدیث ما مراجعه کنید؛ زیرا آنها حجّت بر شما هستند و من حجّت خدا بر ایشان.»۱۵

در طول ۶۹ سال غیبت صغرا؛ یعنی از سال ۲۶۰ تا ۳۲۹ ه‍ . ق، چهار تن از بزرگان شیعه به عنوان «نوّاب خاص»، واسطه میان امام مهدی(ع) و مردم بودند. آنها پرسش های علما و بزرگان شیعه و حتّی برخی از مردم معمولی را با آن حضرت مطرح می کردند و ایشان پاسخ می دادند. با پایان یافتن دوران غیبت صغرا و آغاز دوران غیبت کبرا، دیگر کسی به عنوان نایب خاص معرفی نشد و مردم موظّف شدند، برای یافتن پاسخ پرسش های دینی خود، به راویان احادیث اهل بیت(ع) که همان فقیهان جامع الشّرایط بودند، مراجعه کنند. از آن زمان به بعد، فقیهان به عنوان نوّاب عامّ امام عصر(عج) مطرح شدند و رسالت هدایت شیعه را در عصر غیبت بر عهده گرفتند.

بنابراین، همه دستگاه­‌های تبلیغی و ترویجی برای تحقّق عینی همراهی عملی مردم با امام مهدی(عج) چند نکته را به خوبی برای مخاطبانش تبیین کنند:

الف) در عصر غبیت بر همه منتظران امام عصر(عج) لازم است که بنا به فرموده امامان خود، اعمال دینی خود را با پیروی از فقیهان و مجتهدان واجد شرایط انجام دهند؛

ب) در این دوران، وظیفه مردم این است که در امور اجتماعی و سیاسی، از فقیهی اطاعت کنند که بزرگان شیعه به عنوان «ولیّ فقیه» انتخاب کرده اند.

پی­‌نوشت­‌ها:

۱٫ در روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده، آمده است: «.. اَلحُبُّ فَرعُ الْمَعْرِفَه؛ دوستی فرع حاصل معرفت است» (بحار الأنوار، ج ۶۷، ص ۲۲، ح۲۲).

۲٫ پیامبر گرامی(ص) در پاسخ مردی اعرابی که از ایشان خواسته بود به وی پندی بیاموزد فرمود: «اَلْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ؛ انسان با کسی همراه می شود که او را دوست دارد». همان، ج ۲۷، ص۱۰۲، ح ۶۷٫

۳٫ چنان که در روایت معروف امام رضا(ع) حدیث سلسلـ［ الذّهب آمده است، ورود در قلعه استوار توحید و ایمنی یافتن از عذاب الهی، مشروط به پذیرش ولایت امام معصوم(ع) است. (ر.ک: همان، ج ۳، ص ۷، ح ۱۶).

۴٫ نهج البلاغه ترجمه: سیّد جعفر شهیدی، نامه ۴۵، ص ۳۱۷٫

۵٫ بحارالأنوار، ج ۹۹، ص ۱۰۹٫

۶٫ کتاب الغیبه (نعمانی)، ص ۲۰۰، ح ۱۶٫

۷٫ احمد بن علیّ بن ابی‌طالب (طبرسی)، الإحتجاج، ج ۲، ص ۵۹۹؛ بحارالأنوار، ج ۵۳، ص ۱۷۶، ح ۷٫

۸٫ بحارالأنوار، ج ۵۳، ص ۱۷۷٫

۹٫ از آن جمله می توان به این کتاب ها اشاره کرد: محمّد خادمی شیرازی، مجموعه سخنان، توقیعات و ادعیه حضرت بقیه الله (ع)؛ سیّد حسن شیرازی، کلمـ［ الإمام المهدی(ع)، ترجمه: سیّد حسن افتخارزاده سبزواری؛ محمّد الغروی، المختار من کلمات الإمام المهدی(ع).

۱۰٫ شیخ عبّاس قمی، مفاتیح الجنان، دعای امام زمان(ع).

۱۱٫ از سخنان رهبر معظّم انقلاب اسلامی در دیدار با اقشار مختلف مردم در روز نیمه شعبان، ۲۷/۵/۱۳۸۷٫

۱۲٫ برای مطالعه بیشتر در این زمینه ر.ک: محمّد بن علیّ بن الحسین (شیخ صدوق)، الهدایـ［ [فی الاصول و الفروع]، صص ۳۰-۳۸؛ معرفت امام زمان(ع) و تکلیف منتظران، صص ۱۳۹-۲۲۰٫

۱۳٫ برای آشنایی بیشتر با وظایف و تکالیف منتظران در عصر غیبت، ر.ک: معرفت امام زمان(ع) و تکلیف منتظران، صص ۲۵۳-۲۷۱٫

۱۴٫ محمّد بن الحسن حرّ العاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۹۵، ح ۲۰٫

۱۵٫ کمال الدّین و تمام النّعمه، ج ۲، ص ۴۸۳، ح ۴؛ محمّد بن الحسن الطوسی (شیخ طوسی)، کتاب الغیبه، ص