آیا این سخن: «خدایا، کسی را که عقل دادی، چه چیزی ندادی؛ و کسی را که عقل ندادی، چه چیزی دادی»، حدیث است؟!

این سخن به عنوان مَثَل از خواجه عبد الله انصارى نقل شده است: «الهى آن که را عقل‏ دادى‏ پس چه ندادى؟ و آن که را عقل ندادى پس چه دادى»؟[1]
به نظر می‌ رسد چنین سخنی برداشت از حدیث باشد، و آن به جهت اهمیت و جایگاه عقل در تعالیم اسلام است.[2] چنانچه ملا صالح مازندرانی نیز در توضیح سخن رسول خدا(ص) که می‌فرماید: «مَا قَسَمَ اللَّهُ لِلْعِبَادِ شَیْئاً أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ فَنَوْمُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ سَهَرِ الْجَاهِلِ وَ إِفْطَارُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ صَوْمِ الْجَاهِلِ وَ إِقَامَةُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ شُخُوصِ الْجَاهِلِ وَ لَا بَعَثَ اللَّهُ رَسُولًا وَ لَا نَبِیّاً حَتَّى یَسْتَکْمِلَ الْعَقْل»‏؛[3] رسول خدا (ص) فرمود: خدا چیزى را براى بندگان بهتر و برتر از عقل قسمت ننموده، پس از این رو خواب عاقل برتر از شب بیدارى جاهل و نادان است، و افطار و خوردن و آشامیدن عاقل بهتر از روزه داشتن جاهل، و ماندن عاقل (در شهر خود) برتر از مسافرت جاهل است. و خداوند پیامبری را نفرستاده، مگر این‌که عقل (مردم) را کامل گرداند.
در شرح کافی بدان اشاره می‌کند، و می‌گوید: چنان‌که در فارسی می‌گویند؛ إلهى آن‌را که عقل‏ دادى‏ چه ندادى‏ و آن‌را که عقل ندادى چه دادى؟ و مقصود از این‌که عقل بالاترین و با فضیلت‌ترین چیزی است که خداوند برای بندگان قسمت نموده، همین معنا است که عرف از آن می‌فهمد.‏[4]

---