با توجه به این که بسیاری از اخبار ولادت حضرت امام زمان ضعیف هستند و تعداد کمی از این روایات صحیح الاسنادند، آیا این روایات همدیگر را تقویت می کنند و خبر ولادت امام زمان از اصحاب امام حسن عسکری (و یا از خود حضرت امام عسکری) را متواتر معنوی یا اجمالی و قطعی الصدور می کنند؟

پرسش

1. فرضاً چندین روایت درباره یک موضوع با جزئیات مختلف (و در بعضی ، متناقض) در کتب روائی ما وارد شده است. و فرضاً بسیاری از این روایات اسنادشان دارای روات مهمل یا ضعیفی باشند. آیا کثرت اسانید این روایات همدیگر را تقویت می کنند؟ آیا این روایات به حد تواتر معنوی یا ا جمالی می رسند؟

2. با توجه به سؤال اولی بنده ، اخبار ولادت حضرت امام زمان از بسیاری از اصحاب امام حسن عسکری نقل شده است (بعضی خبر را از امام یازدهم شنیدند، بعضی خود حضرت ولی عصر را دیدند، و بعضی دعایشان به وسیله ناحیه مقدسه مستجاب شده بود). ضمناً، با توجه به این که بسیاری از این اسانید ضعیف هستند (چون روات مهمل و یا ضعیف دارند) و تعداد کمی از این روایات صحیح الاسناد هستند، آیا همدیگر را تقویت می کنند و خبر ولادت امام زمان از اصحاب امام حسن عسکری (و یا از خود حضرت امام عسکری) را متواتر معنوی یا اجمالی و قطعی الصدور می کنند؟

..

در باره روایات ولادت امام زمان (ع) چند مطلب را باید متذکر شویم :

اولا: همه این روایات ضعیف نیستند بلکه در میان آنها حدیث صحیح، موثق و حسن نیز وجود دارد. علاوه این که اکثر افرادی که درباره آنان تضعیفی وارد شده ، توثیقاتی هم دارند.

ثانیا: باید دانست که بسیاری از احادیثی که در اصطلاح متأخرین ضعیف است، به عقیده قدمای شیعه در شمار احادیث صحیح است؛ زیرا آنان ملاک صحت را وثوق و اعتماد به صدور حدیث از امام می دانستند و پاره ای از احادیث ضعیف، مورد اعتماد پیشوایان علم الحدیث بوده است.

ثالثا: اگر اکثر آن احادیث ضعیف باشند ولی چون کثیرند و روات و نویسندگان آنها نیز زیادند بعض آن احادیث بعض دیگر را تقویت می کند و بر روی هم مفید یقین می گردند. به عبارت دیگر راجع به تولد امام زمان مهدی موعود(عج) سنّی و شیعه احادیث زیادی نقل کرده اند و یک امر مسلمی است . هر چند ادعای تواتر لفظی بر این احادیث نمی توان کرد ولی شکی نیست متواتر معنوی هستند یعنی از مجموع این روایات انسان یقین به تولد امام زمان(عج) پیدا می کند.

توضیح بیشتر آنکه :

قبل از این که به این سؤال پاسخ بدهیم، توضیح بعضی از اصطلاحات حدیثی راه گشا خواهد بود:

1) حدیث متواتر:

«متواتر» در لغت، آمدن یکی پس از دیگری بلافاصله است. در اصطلاح علم الحدیث، منظور: خبر جماعتی است که فی حدّ نفسه نه به ضمیمه قرائن، اتفاق آنان بر کذب، محال و در نتیجه موجب علم به مضمون خبر باشد. به عبارت دیگر: علمای شیعه خبری را متواتر می دانند که تعداد راویان در هر طبقه از سلسله سند آن به حدی باشد که مفید علم و یقین به صدور آن روایت از معصوم (ع) شود و تعداد افراد در هر طبقه را بر حسب موارد، مختلف شمرده اند و عدد خاصی برای تعداد راویان معین نکرده اند و ملاک را حصول علم و یقین به کلام معصوم می دانند و از این نظر فرقی بین متواتر لفظی، معنوی و اجمالی وجود ندارد. [1]

2) تواتر به «لفظی»،«معنوی»و«اجمالی» تقسیم می شود.

«تواتر لفظی»، خبری است که مفاد آن در روایات کثیره به الفاظ مخصوص و همسان هم نقل شود و این معنا به ندرت در اخبار وجود می یابد.

«تواتر معنوی» آن است که مورد تواتر ، مفاد مشترک چند حدیث باشد و به عبارت دیگر معنای التزامی قضیه، متواتر باشد؛ مانند شجاعت امیرالمؤمنین (ع) که از منقولات تاریخ به تواتر رسیده است.

«تواتر اجمالی» عبارت است از علم به صحت یکی از چند حدیثی که در یک موضوع وارد شده باشد؛ مانند حجیت خبر عادل.

خبر «آحاد»، خبری است که فقط یک یا چند نفر آن را نقل کرده باشند و فی حدّ نفسه و بدون ضمیمه و قرینه از گفته آنان علم به مضمون خبر حاصل نشود. علم الحدیث ، ص 169 – 171، دفتر انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ شانزدهم ، 1381.

3) اقسام حدیث:

محدثین شیعه حدیث را به چهار قسم زیر تقسیم کرده اند:

1. صحیح : و آن خبری است که سلسله سند توسط رجالی موثق و امامی مذهب به معصوم منتقل گردد.

2. حسن: خبری است که رجال سند تماماً و در هر طبقه امامی مذهب و ممدوح باشند، ولی تنصیص بر عدالت هر یک نشده باشد.

3. موثق: خبری است که نسبت به کلیه افراد ناقلین ، تنصیص به توثیق شده باشد ، گرچه بعضی از رجال سلسله سند غیرامامی می باشند.

4.ضعیف: خبری است که حداقل یکی از شروط این خبرها را نداشته باشد.

4) روایات ضعیف:

بزرگان حدیث ، ضعیف را از آن رو نقل کرده اند که شاهد باشد نه به تنهایی ملاک عمل واقع شود.

حال با توجه به مطالب فوق در باره روایات ولادت امام زمان (ع) متذکر می شویم :

اولا: همه این روایات ضعیف نیستند بلکه در میان آنها حدیث صحیح، موثق و حسن نیز وجود دارد . علاوه این که اکثر افرادی که درباره آنان تضعیفی وارد شده ، توثیقاتی هم دارند و این که گفته می شود تضعیف بر تعدیل مقدم است در همه جا و به طور اطلاق اینگونه نیست که تضعیف بر تعدیل مقدم باشد؛ زیرا ممکن است صفت مخصوصی، در نزد تضعیف کننده از اسباب ضعف شمرده شود، در صورتی که دیگران آن را از اسباب ضعف ندانند. پس در صورتی به قول تضعیف کننده ترتیب اثر داده می شود که علت تضعیفش را بیان کند. عسقلانی در مقدمه کتاب لسان المیزان نوشته است: در صورتی تضعیف بر تعدیل مقدم می شود که علت آن ثابت و تعیین شده باشد و در غیر آن صورت، کلام تضعیف کننده اعتبار ندارد. پس نمی توان به طور اطلاق و عموم گفت: همه جا تضعیف بر تعدیل مقدم است. اگر بنا باشد به تمام تضعیفات ترتیب اثر بدهیم کمتر حدیثی از طعن و قدح سالم می ماند.

ثانیا: باید دانست که بسیاری از احادیثی که در اصطلاح متأخرین ضعیف است، به عقیده قدمای شیعه در شمار احادیث صحیح است؛ زیرا آنان ملاک صحت را وثوق و اعتماد به صدور حدیث از امام می دانستند و پاره ای از احادیث ضعیف مورد اعتماد پیشوایان علم الحدیث بوده است؛ زیرا اصطلاح متأخرین، با چشم پوشی از قراین و ضمایم خارجیه است. از این رو، چون احادیث مزبور به واسطه قرائنی مورد وثوق و اعتماد متقدمین بوده، صحت آنها بی ملاک نیست. برای نمونه به کافی مراجعه شود: (کتاب الحجه ، باب الاشاره والنص الی صاحب الدار(ع) ، حدیث2) ج1 ، ص328 ، چاپ چهارم ، ناشر: دار الکتب الإسلامیة ، تهران ، سال 1407 ق.

ثالثا: اگر اکثر آن احادیث ضعیف باشند ولی چون کثیرند و روات و نویسندگان آنها نیز زیادند بعض آن احادیث بعض دیگر را تقویت می کند و بر روی هم مفید یقین می گردند. به عبارت دیگر راجع به تولد امام زمان مهدی موعود(عج) سنّی و شیعه احادیث زیادی نقل کرده اند و یک امر مسلمی است .هر چند ادعای تواتر لفظی بر این احادیث نمی توان کرد ولی شکی نیست که متواتر معنوی هستند یعنی از مجموع این روایات انسان یقین به تولد امام زمان(عج) پیدا می کند.

ادله تاریخی و روائی ولادت و حیات حضرت مهدی (ع) زیاد است ؛ ما برای نمونه به چند سند تاریخی اشاره می کنیم :

1.بسیاری از دانشمندان نامدار اهل سنت پذیرفته ودر کتاب هایشان متذکر شده اند که : مهدی موعود فرزند امام حسن عسکری (ع) است ودر سامراء در سال 255 هجری متولد شده است و در پس پرده زندگی می کند و روزی به امر خداوند ظهور خواهد کرد

2.امام عسکری (ع) قبل از ولادت فرزندش امام مهدی (عج)از ولادت حضرت خبر داده بود، از جمله به عمه اش «حکیمه خاتون»فرمود: در شب پانزدهم شعبان فرزندم مهدی از نرگس خاتون متولد می شود.

محمد بن علی بن حمزه گوید از امام عسکری (ع) شنیدم: حجت خدا بر بندگان و امام و جانشین من در پانزدهم شعبان سال 255 در هنگامه طلوع فجر است.

امام عسکری (ع) افزون بر این که قبل از ولادت امام مهدی بشارت داد و بعد از تولد به خواص خبر داد که مهدی موعود ولادت یافته است، گام دیگری برداشت ،و آن این بود که برای افزایش ایمان و اطمینان شیعیان، فرزندش امام مهدی را به تعدادی نشان داد.

ابراهیم بن محمد گوید: در خانه عسکری کودک زیبایی را دیدم، از حضرت پرسیدم: یابن رسول الله این کودک کیست؟ حضرت فرمود «این کودک من است. این جانشین من است ».

امام حسن عسکری (ع) با وجود اوضاع خطرناک، باز هم برای هدایت مردم، فرزندش را به گروه کثیری از معتمدین نشان داد و تولدش را به جماعتی از ثقات خبر داد.

ولی در عین حال سفارش می کرد که موضوع را از دشمنان مکتوم دارند.

بعد از بشارت های امام عسکری (ع) و نشان دادن فرزند بزرگوارشان مهدی ،به خواص و افراد مورد اطمینان فرمودند که اینک نوبت خواص است که اقدام نمایند و وجود امام مهدی را به اطلاع دیگر شیعیان برسانند تا آنان را از شک و حیرت نجات دهند.

افرادی همانند حکیمه خاتون ،حسن بن حسین علوی ، حسن بن منذر معاویه بن حکیم ، علی بن بلال ،احمدبن هلال ،احمد بن اسحاق ، علی بن ابراهیم مهزیار و دیگران کوشیدند و ولادت امام مهدی (عج)را به اطلاع شیعیان رساندند.

بعد از شهادت امام عسکری (ع) ، امام مهدی (عج) از طریق نشان دادن کرامت ها و شواهد صدق در برخی موارد مستقیماً توسط امام مهدی (عج) و در برخی موارد با واسطه سفیران به شیعیان بیان می شد.

اسحاق بن یعقوب می گوید: از عثمان بن سعید شنیدم که می گفت : مردِی از اهل عراق نزد من آمد و مالی را برای امام (ع) آورد، حضرت آن را پس داد و فرمود: حق پسر عمویت را که چهارصد درهم است، از آن بپرداز1 آن مرد مبهوت و متعجب شد و حساب اموال خود را بررسی کرد و معلوم شد که پسر عمویش چهارصد درهم از او طلب دارد. آن را برگرداند، سپس مبلغ باقی مانده را تسلیم حضرت نمود و حضرت پذیرفت.

علاوه این که عده زیادی از علما و معتمدین که تردیدی در سخنانشان نیست به گونه های مختلف به محضر آن حضرت شرفیاب شدند. نتیجه این که با توجه به اخبار فراوان پیرامون ولادت حضرت بقیة الله و با توجه قرائن دیگر مانند ملاقات ها، هر شخص منصف و بی غرضی یقین و قطع به وجود مقدس امام عصر پیدا می کند.