آیا نرجس خاتون نوه قیصری پسر روم بوده است؟

عصراسلام: چطور می‌توان با منطق و عقلانیت دینی روایت های مرتبط با مهدویت و ظهور منجی را تفسیر کرد و از صحت و درستی آن مطمئن شد؟ پژوهشگر مطالعات بین ادیانی در همایش اندیشه منجی گرایی به مطالعه تطبیقی روایتی می پردازد که گفته می شود نرجس خاتون نوه قیصری پسر روم بوده است. 

دکتر مهدی قندی در ادامه همایش منجی گرایی در سخنرانی با عنوان”مطالعه تطبیقی حکایت حضرت نرجس مادر امام زمان علیه السلام” گفت: قصد دارم گوش‌ه‎ای از عقلانیت دینی را با ارائه نمونه‎ای از بررسی‌های انتقادی نسبت به روایات مهدوی بیان کنم.  

ایشان به نمایندگی از موسسه بین ادیانی بشارات بیان کرد: ما در میرات حدیثی شیعه دو روایت داریم که اشاره شده همسر امام عسکری نوه قیصری پسر روم بوده است. یکی حکایت محمد بن عبدالجبار و دیگری بشربن سلیمان. در حکایت محمد بن جبار آمده که وی از امام عسکری (ع) از امام بعدی سؤال می‌‎کند که در پاسخ به او می‌فرمایند: او از تبار ماست و مدتی پنهان خواهد شد و بعد ظاهر می شود. محمد بن جبار می پرسد مادرش کیست؟ و در پاسخ امام می فرماید: نوه قیصر فرمانروای روم. 

و اما در روایت بشربن سلیمان آمده است: میان عباسیان و رومیان جنگی صورت می گیرد و تعدادی اسیر می‎شوند. امام هادی(ع) نامه‎‌ای می‎‌نویسد که بانویی که در میان اسیران در معرض فروش  است را آزاد کنند و به سامرا بیاورند. این بانو همسر امام عسکری است. این بانو در طول راه بارها نامه امام را می‌بوسد و بشر بن سلیمان را متعجب می‌سازد. در پاسخ به سؤال بشربن سلمان که چطور علاقه مند شده است می‎‌فرماید: رویایی دیدم که پیامبر اسلام من را از حضرت عیسی برای یکی از فرزندانش خواستگاری کرد. در یک رویای دیگر دیدم که به زودی نبردی رخ خواهد داد که خود قیصر هم در آن شرکت می کند. تو اسیر خواهی شد و ما به دنبال تو می‌‎فرستیم.

وی درادامه اشاره کرد: اولین گام در مطالعات تطبیقی این است که مراد از روم مشخص شود. بر خلاف تصور عمومی، روم در دوره اسلامی ربطی به ایتالیای کنونی ندارد. در قرآن هم روم شرقی با مرکزیت استانبول فعلی اشاره شده است. در این زمینه مقاله‌ای است که بیان می‌‎کند نوه قیصر سفر خود را از استانبول آغاز کرده جایی که قصر امپراطوران روم هنوز هم پا برجاست.

مهدی قندی گفت: در گام بعد باید قیصر مشخص شود. امپراطور در آن زمان، میخاییل سوم بود که وقتی پدر او در گذشت او سه سال داشت که امپراطور شد. و در سن ۲۷ سالگی نیز درگذشت. چینن شخصی نمی‌توانست پدربزررگ دختری باشد که بر ایشان در قصر جشن بگیرند. پس احتمال ساختگی بودن این روایت بود اما سرنخ مسئله این بود که عموم محققان پیش از ما، قیصر روم را در فهرست پادشاهان روم می‎جستند حال آن‎که قیصر شخص دیگری بود. ایشان چیزی شبیه به فرمانده کل قوا بود. و در موارد استثنا قیصر غیر از امپراطور است و ما با همین استثناء تاریخی مواجه بودیم. قیصر، دایی امپراطور روم، میخاییل بود. نکته دوم  این بود که به دلیل سن کم میخاییل، امپراطور توسط قیصر به عنوان فرمانده نظامی بیزانس اداره می‌شد. 

وی افزود:قیصر که بر اساس حکایت مورد بحث ما جد مادری مهدی است اصالت ارمنی دارد و از تبار پادشاهان روم نبوده و اطلاعات محدودی از فرزندان او به ثبت رسیده است. از خصوصیات بارز او علاقه شدید وی به دانش بوده که او را از عموم فرمانروایان بیزانسی متفاوت می کند. این نکته در حکایت بانو نرجس نیز اشاره شده است.

پژوهشگر حوزه بین ادیان گفت: سه مبنای مهم در بررسی این حکایت وجود دارد یک؛ وجود عناصر غیر عادی و معجزه آسا را دلیل کافی بر ساختگی بودن روایت نگیریم. آیا هر حکایتی مبنی بر اسطوره صرفاً افسانه است؟!

مهدی قندی با تأکید به اینکه پاسخ این سؤال منفی است گفت: اولا قدرت خدا در جهان حضور دارد. ثانیا ما معتقدیم که خدا برخی اشخاص را به عنوان نماینده برمی گزیند. و خدا برای ممتاز ساختن نمایندگان به آنها بها می‎بخشد که اگر جز این باشد آنها شناخته نشوند. مثل گلستان شدن آتش ابراهیم و …

از این رو اگر مهدی، موعود تمام امت ها و وارث تمام انبیاست، پس توقع می‌رود که زندگی او، حضور روحانیش آکنده از آیات شکوه و جلال خدایی باشد. پس وجود چنین عناصری در حکایت مادر مهدی، نشانه جعلی بودن آن نیست. هر چند این دلیل کافی نیست.

وی افزود: مبنای سوم این است که علی رغم واحد بودن روایت و آگاهی ناقص ما از کتاب محمد بن بحر شیبانی می‌‎توان اعتبار آن را از نگاه برون متنی نیز بسنجیم. این سند قدمیت بیش از ۱۰۰۰ ساله دارد. ایشان با اشاره به مقاله ای در این زمینه به برخی از شواهد برون متنی این حکایت نشان داد که نمی‎توان آن را افسانه ای تراویده از یک مسلمان عرب برداشت کرد. 

این پژوهشگر حوزه بین ادیان در پایان سخنرانی به بخش دوازدهم از مکاشفات یوحنای قدیس اشاره کرد:

…پس از آن منظره عجیبی از آن در آسمان نمایان شد که زنی را دیدم که آفتاب را مانند لباسی بر تن کرده بود و زیر پایش ماه بود و در سرش تاجی با دوازده ستاره بود. زن آبستن بود و اژدهایی با هفت سر و شاخ و دم نزد او آمد. و در مقابل زن ایستاد تا نوزاد او را ببلعد و پسری زایید که با قدرتی عظیم بر تمام امت‌ها حکومت خواهد کرد. 

همایش اندیشه منجی‌گرایی با حضور اندیشمندان دینی و فیلسوفان معاصر و برخی از رهبران دینی اقلیت‎های ایران، در صفحه اینستاگرام پژوهشکده پویافکر به آدرس زیر پخش شد: https://www.instagram.com/pooyafekr