یک آیه یک حدیث مهدوی؛ ا

اجتماع ناگهانی یاران امام مهدی(ع) در مکه

امام باقر(ع) در تفسیر آیه شریفه ۱۴۸ بقره فرمود: درباره قائم(ع) نازل شده است و جبرئیل(ع) نخستین نفر از خلق خداست که با او بیعت می‌کند، آنگاه آن سیصد و سیزده نفر بیعت می‌کنند.

خبرگزاری شبستان، در هجدهمین شماره از سلسله یادداشت های “یک آیه یک حدیث از مهدویت” به قلم حجت الاسلام مرتضی عبدی، پژوهشگر پژوهشکده مهدویت و آینده پژوهی به بررسی ادامه روایات درباره تعداد یاران حضرت مهدی(عج) می پردازیم.

ویژگی یاران حضرت مهدی(عج)ـ جمع شدن ناگهانی یاران امام در مکه

آیه: وَ لِکُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیها فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمیعاً إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ: و برای هر کسی قبله ای است که وی روی خود را به آن [سوی ] می گرداند پس در کارهای نیک بر یکدیگر پیشی گیرید. هر کجا که باشید، خداوند همگی شما را [به سوی خود باز] می آورد در حقیقت، خدا بر همه چیز تواناست. (بقره: 148)

در ذیل این آیه روایات زیادی وجود دارد که تا به حال، 7 روایت ذکر شده است مابقی متعاقبا خواهد آمد.

1 ـ “أخبرنا علی بن أحمد عن عبید الله بن موسی العلوی عن هارون بن مسلم الکاتب الذی کان یحدث بسر من رأی عن مسعدة بن صدقة عن عبد الحمید الطائی عن محمد بن مسلم عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(ع) فِی قَوْلِهِ أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ[1] قَالَ: أُنْزِلَتْ فِی الْقَائِمِ(ع) وَ جَبْرَئِیلُ عَلَی الْمِیزَابِ فِی صُورَةِ طَیْرٍ أَبْیَضَ فَیَکُونُ أَوَّلَ خَلْقٍ یُبَایِعُهُ وَ یُبَایِعُهُ النَّاسُ الثَّلَاثُمِائَةِ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ فَمَنْ کَانَ ابْتُلِیَ بِالْمَسِیرِ وَافَی تِلْکَ السَّاعَةَ وَ مَنْ لَمْ یُبْتَلَ بِالْمَسِیرِ فُقِدَ عَنْ فِرَاشِهِ وَ هُوَ قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ(ع) الْمَفْقُودُ عَنْ فُرُشِهِمْ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعا[2]ً قَالَ الْخَیْرَاتُ الْوَلَایَةُ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ”: امام باقر(ع) در بیان آیه شریفه “آیا چه کسی پاسخگوی بیچاره است، هنگامی که او را می‌خواند.” فرمود: درباره قائم(ع) نازل شده است و جبرئیل(ع) به صورت پرنده سفیدی بر ناودان کعبه نشسته است و نخستین نفر از خلق خدا که با او بیعت می‌کند. آنگاه آن سیصد و سیزده نفر بیعت می‌کنند پس هرکس که گرفتار راه پیمایی باشد، در آن ساعت می‌رسد و هرکس [که گرفتار راه رفتن نباشد]، از بسترش مفقود می شود. و امیرالمؤمنین به همین مطلب اشاره می‌کند، آن‌جا که می‌فرماید: آن گم شده گان از بسترهای­شان. و خداوند عزّ و جلّ نیز همین مطلب را می‌فرماید: اسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً و [سپس]فرمود: خیرات یعنی ولایت ما اهل بیت .

روایت: 2 ـ “عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِی خَالِدٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ(ع) فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً[3] قَالَ الْخَیْرَاتُ الْوَلَایَةُ وَ قَوْلُهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً[4] یَعْنِی أَصْحَابَ الْقَائِمِ الثَّلَاثَمِائَةِ وَ الْبِضْعَةَ عَشَرَ رَجُلًا قَالَ وَ هُمْ وَ اللَّهِ الْأُمَّةُ الْمَعْدُودَةُ قَالَ یَجْتَمِعُونَ وَ اللَّهِ فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ قَزَعٌ کَقَزَعِ الْخَرِیفِ[5]”: امام باقر(ع) درباره آیه شریفه: “به نیکی‌ها پیشی گیرید، هر کجا باشید خداوند همه شما را بیاورد.” فرمود: منظور از خیرات ولایت است و مقصود از: «ایْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً» طرف‌داران حضرت قائم(ع) است، که بیش از سیصد و ده نفر هستند. امام(ع) فرمود: به خدا سوگند آنان همان امّت معدوده ای هستند، که در یک ساعت چونان پاره هایی از ابر پاییز، گرد هم آیند.

روایت:3 ـ “أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِیدٍ بْنِ عُقْدَةَ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ الْحَسَنِ التَّیْمُلِیُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ وَ مُحَمَّدٌ ابْنَا عَلِیِّ بْنِ یُوسُفَ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ رَجُلٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع): إِذَا أُذِنَ الْإِمَامُ دَعَا اللَّهَ بِاسْمِهِ الْعِبْرَانِیِّ فَأُتِیحَتْ لَهُ صَحَابَتُهُ الثَّلَاثُمِائَةِ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ قَزَعٌ کَقَزَعِ الْخَرِیفِ[فهم] وَ هُمْ أَصْحَابُ الْأَلْوِیَةِ مِنْهُمْ مَنْ یُفْقَدُ عَنْ[من] فِرَاشِهِ لَیْلًا فَیُصْبِحُ بِمَکَّةَ وَ مِنْهُمْ مَنْ یُرَی یَسِیرُ فِی السَّحَابِ نَهَاراً یُعْرَفُ بِاسْمِهِ وَ اسْمِ أَبِیهِ وَ حِلْیَتِهِ وَ نَسَبِهِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَیُّهُمْ أَعْظَمُ إِیمَاناً قَالَ الَّذِی یَسِیرُ فِی السَّحَابِ نَهَاراً وَ هُمُ الْمَفْقُودُونَ وَ فِیهِمْ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً[6]: امام صادق(ع) فرمود: هنگامی که به امام اذن داده شد خدای را به نام عبرانی اش می‌خواند. پس یارانش سیصد و سیزده نفر برای او آماده می‌شوند.

آنان پرچمداران هستند، بعضی از آنان شبانگاه از بسترشان ناپدید، می شود و بامداد خود را در مکه می‌بینند. و بعضی از آنان که به ‌نام خود و پدرش و خصوصیات و نسب­ش معروف است؛ در میان آنها دیده می شود؛ که در روز روشن میان ابر حرکت می‌کند.

عرض کردم: فدایت شوم! کدامیک از اینان ایمان­شان مهم‌تر است؟ فرمود: کسی که در میان ابر در روز حرکت می‌کند و[لی] همگی آنان یکباره ـ از میان مردم ـ گم می‌شوند. لذا این آیه درباره آنان نازل شده است “هرجا که باشید خداوند همگی شما را می آورد.”

روایت: 4 ـ “عن المفضل بن عمر قال قال أبوعبدالله(ع): إذا أوذن الإمام دعا الله باسمه العبرانی الأکبر فانتحیت له أصحابه الثلاثمائة و الثلاثة عشر قزعا کقزع الخریف و هم أصحاب الولایة و منهم من یفتقد من فراشه لیلا فیصبح بمکة و منهم من یری یسیر فی السحاب نهارا یعرف باسمه و اسم أبیه و حسبه و نسبه، قلت جعلت فداک أیهم أعظم إیمانا قال الذی یسیر فی السحاب نهارا و هم المفقودون و فیهم نزلت هذه الآیة أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً[7] : امام صادق(ع) فرمود: هنگامی که به امام اذن داده شد، خدای را به نام عبرانی اش می‌خواند، پس یارانش سیصد و سیزده نفر برای او آماده می‌شوند.

آنان پرچمداران هستند؛ بعضی از آنان شبانگاه از بسترش ناپدید می شود و بامداد خود را در مکه می‌بیند و بعضی از آنان که به نام خود و پدرش و خصوصیات و نسبش معروف است دیده می شود که روز روشن در میان ابر حرکت می‌کند.

عرض کردم: فدایت شوم! کدامیک از اینان ایمان­شان مهم‌تر است؟ فرمود: کسی که در میان ابر هنگام روز حرکت می‌کند و همگی آنان یکباره ـ از میان مردم ـ گم می‌شوند و این آیه درباره آنان نازل شده است: “هرجا که باشید خداوند همگی شما را می آورد.”

روایت: 5 ـ “فإنه حدثنی أبی عن ابن أبی عمیر عن منصور بن یونس عن أبی خالد الکابلی قال قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(ع) وَ اللَّهِ لَکَأَنِّی أَنْظُرُ إِلَی الْقَائِمِ (ع) وَ قَدْ أَسْنَدَ ظَهْرَهُ إِلَی الْحَجَرِ ثُمَّ یَنْشُدُ اللَّهَ حَقَّهُ ثُمَّ یَقُولُ یَا أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی اللَّهِ فَأَنَا أَوْلَی بِاللَّهِ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی آدَمَ فَأَنَا أَوْلَی بِآدَمَ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی نُوحٍ فَأَنَا أَوْلَی بِنُوحٍ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی إِبْرَاهِیمَ فَأَنَا أَوْلَی بِإِبْرَاهِیمَ(ع) أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی مُوسَی فَأَنَا أَوْلَی بِمُوسَی أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی عِیسَی فَأَنَا أَوْلَی بِعِیسَی أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی مُحَمَّدٍ ص فَأَنَا أَوْلَی بِمُحَمَّدٍ أَیُّهَا النَّاسُ مَنْ یُحَاجَّنِی فِی کِتَابِ اللَّهِ فَأَنَا أَوْلَی بِکِتَابِ اللَّهِ ثُمَّ یَنْتَهِی إِلَی الْمَقَامِ فَیُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ وَ یَنْشُدُ اللَّهَ حَقَّهُ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ(ع) هُوَ وَ اللَّهِ الْمُضْطَرُّ فِی کِتَابِ اللَّهِ فِی قَوْلِهِ ؟أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ[8] فَیَکُونُ أَوَّلُ مَنْ یُبَایِعُهُ جَبْرَئِیلَ ثُمَّ الثَّلَاثَمِائَةِ وَ الثَّلَاثَةَ عَشَرَ فَمَنْ کَانَ ابْتُلِیَ بِالْمَسِیرِ وَافَی وَ مَنْ لَمْ یُبْتَلَ بِالْمَسِیرِ فُقِدَ عَنْ فِرَاشِهِ وَ هُوَ قَوْلُ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ هُمُ الْمَفْقُودُونَ عَنْ فُرُشِهِمْ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ فَاسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً[9] قَالَ الْخَیْرَاتُ الْوَلَایَةُ .

وَ قَالَ فِی مَوْضِعٍ آخَرَ وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ[10] وَ هُمْ وَ اللَّهِ أَصْحَابُ الْقَائِمِ (ع) یَجْتَمِعُونَ وَ اللَّهِ إِلَیْهِ فِی سَاعَةٍ وَاحِدَةٍ فَإِذَا جَاءَ إِلَی الْبَیْدَاءِ[11] یَخْرُجُ إِلَیْهِ جَیْشُ السُّفْیَانِیِّ فَیَأْمُرُ اللَّهُ الْأَرْضَ فَتَأْخُذُ بِأَقْدَامِهِمْ وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ لَوْ تَری إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ[12] وَ قالُوا آمَنَّا بِهِ یَعْنِی الْقَائِمَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ (ص) وَ أَنَّی لَهُمُ التَّناوُشُ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ یَعْنِی أَلَّا یُعَذَّبُوا کَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ[13] یَعْنِی مَنْ کَانَ قَبْلَهُمْ هَلَکُواإِنَّهُمْ کانُوا فِی شَکٍّ مُرِیبٍ[14]”: امام محمد باقر(ع) فرمود: به خدا سوگند، گویا همین الآن می بینم قائم (عج) را که به حجر تکیه داده است، آن‌گاه مردم را در رعایت حقش به خدا سوگند می دهد و سپس می فرماید: ای مردم، هرکس با من درباره خدا محاجه کند، من نزدیک­تر به خدا هستم، ای مردم هرکس با من درباره آدم(ع) محاجه کند، من اولی و نزدیک‌تر از سایرین به آدم(ع) هستم، ای مردم هرکس با من درباره نوح(ع) محاجه کند، من از هرکس دیگر نزدیک‌تر به نوح(ع) هستم، ای مردم هرکس با من درباره ابراهیم(ع) سخن گوید و احتجاج کند، من خود از هرکس دیگر نزدیک تر به ابراهیم(ع) هستم، ای مردم هرکس با من درباره موسی(ع) محاجه کند، من خود نزدیک‌تر به موسی(ع) هستم ای مردم هرکس با من در خصوص عیسی(ع) محاجه کند و آن جناب را به رخ من بکشد، من خود از هرکس دیگر نزدیک تر به عیسی(ع) هستم، ای مردم، هرکس با من در خصوص محمد(ص) محاجه کند من خود از هرکس دیگر به محمد(ص) نزدیک تر و اولایم، ای مردم، هرکس با من در خصوص کتاب خدا محاجه کند، من از هرکس دیگر به کتاب خدا نزدیک ترم، آنگاه به طرف مقام ابراهیم می‌رود و دو رکعت نماز می‌گزارد. سپس مجددا مردم را به حق خودش به امور یاد شده سوگند می‌دهد! آنگاه امام باقر (ع) فرمود: به خدا قسم «مضطر» و گرفتاری که خداوند در آیهأَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ ذکر کرده است، اوست. نخستین کسی که با او بیعت می کند جبرئیل(ع) است. آنگاه سیصد و سیزده نفر با وی بیعت می‌نمایند؛ هرکس براه افتاد به زودی به او می‌رسد و هرکس به راه نیفتاد در رختخوابش ناپدید می شود، یعنی؛ از همان جا که خوابیده ناگهان حرکت می‌کند.

این است معنا گفته حضرت امیرالمؤمنین که فرمود: “هم المفقودون عن فرشهم.” چنان که خداوند می‌فرماید: اسْتَبِقُوا الْخَیْراتِ أَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً این خیرات که باید به سوی آن شتافت، ولایت و دوستی اهل­بیت و شخص امام زمان است. خداوند در جای دیگر می‌فرماید: لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّةٍ مَعْدُودَةٍ به خدا قسم، این جمعیت کم؛ اصحاب قائم هستند، که در یک ساعت در پیرامونش اجتماع کنند و چون قائم به بیابان “بیداء” می آید، لشکر سفیانی به سوی او می‌رود، خدا هم به زمین امر می‌کند که آنها را فرو برد، چنان­که خدا می‌فرماید: وَ لَوْ تَری إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ وَ قالُوا آمَنَّا چون دیدند به زمین فرو می‌روند، می گویند: به قائم ایمان آوردیم آل­محمد(ص)؛ وَ أَنَّی لَهُمُ التَّناوُشُ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ وَ حِیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ، چگونه ممکن است از جای دور ایمان بیاورند تا از مرگ نجات یابند؛ چنان که شخص نمی‌تواند چیزی را از دست کسی که از وی دور است، بگیرد.

روایت: 6 ـ “عنه [الْفَضْلُ بْنُ شَاذَان ] عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِی عن وهیب بن حفص عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) یَقُولُ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع) یَقُولُ: لَا یَزَالُ النَّاسُ یَنْقُصُونَ حَتَّی لَا یُقَالَ اللَّهُ فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ ضَرَبَ یَعْسُوبُ الدِّینِ بِذَنَبِهِ فَیَبْعَثُ اللَّهُ قَوْماً مِنْ أَطْرَافِهَا وَ یَجِیئُونَ قَزَعاً کَقَزَعِ الْخَرِیفِ وَ اللَّهِ إِنِّی لَأَعْرِفُهُمْ وَ أَعْرِفُ أَسْمَاءَهُمْ وَ قَبَائِلَهُمْ وَ اسْمَ أَمِیرِهِمْ وَ هُمْ قَوْمٌ یَحْمِلُهُمُ اللَّهُ کَیْفَ شَاءَ مِنَ الْقَبِیلَةِ الرَّجُلَ وَ الرَّجُلَیْنِ حَتَّی بَلَغَ تِسْعَةً فَیَتَوَافَوْنَ مِنَ الْآفَاقِ ثَلَاثَمِائَةٍ وَ ثَلَاثَةَ عَشَرَ رَجُلًا عِدَّةَ أَهْلِ بَدْرٍ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِأَیْنَ ما تَکُونُوا یَأْتِ بِکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ [15] حَتَّی إِنَّ الرَّجُلَ لَیَحْتَبِی فَلَا یَحُلُّ حِبْوَتَهُ حَتَّی یُبَلِّغَهُ اللَّهُ ذَلِکَ”: ابوبصیر می‌گوید: امام صادق(ع) از قول امیرالمؤمنین(ع) فرموند: همواره مردم دین‌دار کم می‌شود آقا و پیشوای دین برخاسته [قیام می‌کند] و خداوند گروهی را از اطراف و اکناف زمین مبعوث می‌فرماید: و آنها هم همانند تکه ابرهای بهاری و با سرعت می‌آیند.

به خدا قسم که من آنها را و اسامی­شان را و [همینطور]قبایل و طایفه‌شان و فرمانده آنها را می‌شناسم. آنها گروهی هستند! که خداوند به هر ترتیبی که اراده بفرماید؛ آنها را گردآوری می‌کند و از هر قبیله و طایفه‌ای یک یا دو نفر تا نه نفر را خداوند جمع می‌کند. آنها که 313 نفر و به تعداد اصحاب بدر می‌باشند، از اطراف عالم جمع می‌شوند و می‌آیند و این است؛ معنای کلام خدا که می‌فرماید: “هر جا که باشید خداوند همه شما را می‌آورد و خداوند به هر چیزی توانا است.” حتی اگر مردی زانوهای خود را بسته باشد، هنوز آن را باز نکرده، خداوند او را هم به سرعت به قیام حضرت می‌رساند.

نکته: 1ـ موضوع مشترک در بین روایات بسیاری که ذیل این آیه بیان شده است وجود یاران حضرت مهدی(عج)، چگونگی جمع شدن، محل قرار آنها، تعداد آنها و همینطور شخصیت و قدرت و حتی محل زندگی بعضی از آنها؛ بیان شده است و با توجه به این روایات و توضیحاتی که حضرات معصومین: در روایات بعدی داده­اند؛ دیگر نیاز به توضیح اضافه درباره یاران حضرت ندیدم و نظر شما را به روایات بعدی جلب می­کنم.

2ـ ذکر روایت در ذیل آیه، دال بر صحت آن روایت نیست و نیاز به توضیح بیشتری درباره سند و صحت روایت است؛ اما بنای ما در این نوشتار به بیان روایات ذیل آیات است، صحت و وثاقت روایات نیاز به تجزیه و تحلیل دقیق علمی دارد؛ که در این نوشتار نمی­گنجد. البته پژوهشگران و کاربران محترم می­توانند نکته، نظرات، نقد وپیشنهاد خود را به آدرس ما بفرستند؛ و ما نیز با بررسی نظرات محققان در صورت لزوم در ذیل روایت با عنوان دیدگاه محققان قرار می­دهیم تا بر غنای و کیفیت مباحث افزوه گردد.

پی نوشت ها:

الغیبةللنعمانی، ص 314، باب20، ح 6- عن أبی جعفر(ع):

بحار الأنوار، ج 52، ص 369، باب 27، ح 156.

الکافی، ج 8، ص 313، ح 487

شرح أصول الکافی، ج 12، ص 439، الأصل: 487.

البرهان فی تفسیر القرآن ، ج 1، ص 349، ح 691.

البرهان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 84، ح 5026.

المحجة فی ما نزل فی القائم الحجة(عج)، ص 19.

المحجة فی ما نزل فی القائم الحجة(عج)، ص 103.

تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج 2، ص 192.

تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج 6، ص 133.

تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 139 ،ح 427.

تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 140، ح 427.

تفسیر نور الثقلین، ج 2، ص 341 ، ح 28.

بحار الأنوار، ج 52، ص 288، باب 26، ح 26.

تفسیر عیاشی، ج 1، ص 67، ح 118.

البرهان فی تفسیر القرآن ، ج 1، ص 349، ح 696.

تفسیر قمی، ج 2، ص 204، فإنه حدثنی أبی عن ابن أبی عمیر عن منصور بن یونس عن أبی خالد الکابلی قال قال أبوجعفر(ع)

تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج 1، ص 371 ـ 372

تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج 3، ص 129.

البرهان فی تفسیر القرآن ، ج 1، ص 349، ح 692 .

المحجة فی ما نزل فی القائم الحجة (عج) ، ص 103 ـ 104.

المحجة فی ما نزل فی القائم الحجة (عج) ، ص 166 ـ 167.

المحجة فی ما نزل فی القائم الحجة (عج) ، ص 177 ـ 179.

تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 140 ـ 138،ح 426.

تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 353 ـ 354، ح 186 .

تفسیر نورالثقلین، ج 4، ص 94 ـ 95، ح 94 .

تفسیر نورالثقلین، ج 4، ص 343 ـ 344، ح 98.

بحار الأنوار، ج 52، ص 315، باب 27، ح 10.

الغیبةللطوسی، ص 477.

بحار الأنوار، ج 52، ص 334، باب 27، ح 65.

1 . نمل: 62.

2 . بقره: 148.

3. بقره: 148.

4 . همان.

5 . روضة الکافی: 313 الحدیث 487، تفسیر البرهان: 1 /163 ذیل الآیة و فی مجمع البیان: 1 /231 مثله. و سیأتی ذیل حدیث أبی خالد عن أبی عبد الله مثله و المراد من قوله کقزع الخریف أنهم یجتمعون إلیه 7 کقطع سحاب الخریف فإن السحاب فیه متفرقة و یجتمع فی ساعة.

6 . همان.

7 . بقره: 148.

8 . نمل: 62.

9 . بقره: 148.

10. هود: 8.

11 . البیداء: اسم لأرض ملساء بین مکة و المدینة ، و هی إلى مکة أقرب ، تعد من الشرف أمام ذی الحلیفة. و فی قول بعضهم: إن قوما کانوا یغزون البیت فنزلوا بالبیداء فبعث الله عز و جل جبرائیل فقال : یا بیداء أبیدیهم. و کل مفازة لا شئ بها فهی بیداء . معجم البلدان، ج 1، ص 523 .

12 . سباء: 52 – 51.

13 . سباء: 54.

14 . همان.

15 . بقره: 148

منبع: پایگاه اطلاع رسانی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی