احمد زکی یمانی و حضرت خدیجه(س)

چه کسی فکر می کرد احمد زکی یمانی وزیر نفت اسبق عربستان سعودی که در دهه نخست پس از پیروزی انقلاب، شنیدن نامش در میان ما، احساس متفاوتی را ایجاد می کرد، به حوزه نسخه های خطی و تحقیقات تاریخی وارد شود و موسسه الفرقان را تاسیس کند و موسوعۀ الحرمین الشریفین تدوین نماید و حالا هم کتابی در باره خانه حضرت خدیجه (س) بنگارد؟ کتابی در بارهخانه ای که حضرت خدیجه در آن اسلام آورد و همانجا وحی بر رسول (ص) فرمود آمد و فاطمه بدنیا آمد و حضرتش از آنجا به معراج رفت.
 

این اثر با عنوان «دارالسیدۀ خدیجه بنت خویلد فی مکۀ المکرمه» کتاب بسیار با ارزشی است؛ اثری منحصر به فرد در باره محل خانه حضرت خدیجه.

شاید لازم باشد به اجمال بگویم محیط بیرون مسعی، جایی برابر مروه، تا عمق تونل امام علی (ع) محلی است که به شعب ابی طالب نامیده می شده و تاکنون نیز می شود. در اینجا خانه های هاشمیان بود، از جمله خانه ای که در آن رسول بدنیا آمد، همین جا واقع شده است. خانه ابوطالب و خانه های فراوان دیگری از عباس و جز او در اینجا بوده که همگی در گذر زمان تخریب شده است.

از این خانه ها، تنها جای تولد رسول خدا (ص) بنایی در حدود 50 سال قبل به عنوان کتابخانه ساخته شد که مانده است.

درست میان این بنا و دیوار مسعی، در نزدیکی مروه، خانه حضرت خدیجه بوده و بنایی داشته و زمانی زیارتگاه حاجیان بوده است. این بنا که تا این اواخر یعنی قبل از توسعه این نواحی در اوائل عهد فهد برجای بوده، البته بنای تازه ای به عنوان دارتحفیظ القرآن، به طور کامل تخریب شده است. همان زمان، یعنی سال 1410 ق بناهای زیرین آن مکشوف شده و با ماسه پر شده و روی آن راهروی عمومی که همان شیب تند انتهای بازار معروف به ابوسفیان در ورود به محوطه بیرون مسعی است، ساخته شده است. شاید بخشی هم در قسمت …. افتاده باشد که بنده دقیق نمی دانم.

اکنون یک تحقیق مفصل تاریخی در باره این خانه توسط زکی یمانی _ همان وزیر نفت اسبق عربستان _ طبعا با کمک پژوهشگران مرکز الفرقان در جده صورت گرفته است.

این کتاب که مولف آن خود زکی یمانی است، سال گذشته 2013 / 1434 منتشر شده است. کتاب در قطع رحلی، با کاغذ گلاسه و چاپی نفیس در 170 صفحه منتشر شده است. 42 تصویر، 26 شکل و رسم و 3 نقشه در این کتاب آمده که آن را نفیس تر کرده است. از 143 تا 167 فهرست راهنماست که آن هم بسیار سودمند تهیه شده است. تقریبا صفحه ای نیست که با عکس یا نقشه و رسمی همراه با توضیحات عرضه نشده باشد.

در پایان کتاب نتایج این پژوهش در 12 نکته آمده است:

1. این که حضرت خدیجه دو خانه داشته است. یکی که پیش از ازدواج با رسول (ص) بوده و در محله بنی اسد بن عبدالعزیز قرار داشته و در سکه حزامیه واقع بوده است؛ و خانه دوم که موضوع بحث این کتاب است و در محله عبدشمس در منطقه شمال شرقی مسجد الحرام در جنوب غربی محله بنی هاشم بوده است.
2. این تحقیق نشان می دهد که این خانه که در زقاق الحجر یا عطارین قرار داشته همان جایی بوده که رسول (ص) با خدیجه زندگی می کرده اند و فرزندانشان هم همانجا بدنیا آمده بودند. این خانه از روزگار معاویه به این سوی مسجد بوده تا آن که در اواسط قرن چهاردهم هجری زیر خاک می رود.
3. در طول قرون تغییراتی در این بنا رخ داده است، از زمانی که به دستور معاویه مسجد شده تا تغییرات داخلی و زمانی که نام های مختلف به آن زقاق یا کوچه داده شده است.
4. از پس از قرن نهم، اسامی خاصی برای برخی از اتاق های خانه داده شده است. از جمله به حجره قبۀ الوحی، حجره سیده خدیجه نامیده شده است. چنان که بر محلی که مختبأ بوده عنوان قبۀ الوحی یا مصلای رسول داده شده است. البته حجره مولد فاطمه (س) همان نام خود را حفظ کرده و البته در سمت جنوب و شمال غرب این حجره توسعه پیدا کرده است.
5. این خانه از روزگار معاویه تا زمان ملک عبدالعزیز موقوفه بوده و این تا عهد شیخ عباس قطان شهردار مکه ادامه داشت و وی در آنجا بنایی به عنوان مرکز حفظ قرآن ساخته است.
6.  از این پژوهش بدست می آید که در طول قرون امرا و خلفا و سلاطین به این خانه توجه داشته و همواره در ترمیم و تجدید آن تلاش داشته اند. گاهی این این اقدامات توسط شیوخ حرم به نیابت از سلاطین انجام می شده است.
7. جایی به عنوان مربد فاطمه که در کنار این خانه بوده، موقوفه بیت سیده خدیجه بوده و توسط ناصر عباسی وقف شده تا از حاصل درآمد آن برای ترمیم خانه استفاده شود.
8. احدی از علمای اوائل دوره اسلامی زیارت اماکن تاریخی در مکه مکرمه را انکار نکرده است، آثاری که به رسول الله (ص) انتساب دارد. از آن جمله همین خانه حضرت خدیجه است. از جمله این سخن قاضی عیاض که نوشته است: شایسته است تا جاهایی که با وحی و نزول قرآن آباد شده و جبرئیل و میکائیل به آنجا رفت و آمد دارند …. عرصه شان وسعت یابد و زمین و دیوارشان بوسیده شود.
9. یک فصل خاص به وصف سفرنامه نویسان از خانه حضرت خدیجه اختصاص داده شده است. در این فصل به برخی از اشتباهات آنها از جمله این که مثلا حسن و حسین (ع) آنجا به دنیا آمده اند و نکات غلط دیگر پرداخته شده است.
10. در حفاری هایی که در این بخش در سال 1410 / 1989 صورت گرفت، دقیقا جای آن مطابق آنچه که بتنونی در سفرنامه اش از این بنا نوشته بوده، از زیر خاک درآمد. البته بتنونی اشتباهاتی در نام گذاری برخی از حجرات دارد مثل آن که حجره ای را حجره وفود نامیده! یا جایی را محل تجارت حضرت خدیجه! اما در باره محل آن تردیدی نیست.
11. این پژوهش حاوی شماری از اسناد و عکسها و نقشه هایی است که اختصاص به دار سیده خدیجه دارد و برای اولین بار انتشار می یابد.
12. در این بررسی برای نخستین بار گزارش فاسی از این خانه مورد تحلیل قرار گرفته که مربوط به قرن نهم هجری است. گزارش وی حاوی جزئیات جالبی است که تمام اینها با مقیاس های امروزی مورد بررسی قرار گرفته است. در این بخش تمام تلاش صورت گرفته تا صورتی نزدیک به واقع از این خانه ارائه شود.

یادآوری سه نکته

الف: همان طور که از مطالب بالا بدست می آید، زکی یمانی و موسسه او به هیچ روی با باورهای رایج وهابی در باره نادرست بودن تبرک موافق نبوده و این کتاب هم دقیقا برای این است که نشان دهد تبرک به آثار رسول خدا (ص) هیچ اشکالی ندارد. این نوعی رقابت داخلی است که در عربستان وجود دارد.

ب: دیگر این که متاسفانه فهرست منابع کتاب یکجا عرضه نشده تا ببینیم آیا همه منابعی که مطالبی در باره خانه حضرت خدیجه دارد به خصوص در آثار شیعی، مورد استفاده قرار گرفته است یا نه. تا آنجا که به حواشی انتهای برخی از فصول مراجعه شد، از روایات موجود در آثار شیعی عربی کهن استفاده نشده است.

ج: همچنین اطلاعات جالبی در باره این منزل در سفرنامه های فارسی هست که آنها هم دیده نشده است. از جمله رحمت الله بخارایی در سال 1303 در این باره نوشته است: و روز سه شنبه اوّل ماه ذی الحجّه رفتیم به زیارت منزل مبارک حضرت رسالت پناه ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ در دامنه کوه ابوقبیس نزد راسته خرده فروشی واقع شده، و مولد و منشأ آن جناب بوده و در آنجا خانه‌ای است که منزل جناب خدیجة کبری و مولد حضرت فاطمه زهرا ـ رضی الله عنهما ـ و سالها آن حضرت با جناب خدیجه در آنجا بوده و آن محله را سوق اللیل نیز می‌نامند،… و در اینجای جای دست آس حضرت فاطمه ـ علیها السلام ـ  و جای وضوی حضرت ختمی مآب ـ علیه السلام ـ و هر کدام قدری عمق دارد.

در سفرنامه منظومی از دوره ناصرالدین شاهی، گزارش دقیقی از این خانه داده شده است:

از آنجا برفتیم با یاوران

سرایی که بودی خدیجه در آن

نهاده چو در هشتِ آن خانه پا

نشسته همه خادمان جا به جا

از آنجا سه پله برفتیم زیر

حیاطی بسی دلکش و دلپذیر

ز مرمر همه فرش گشته زمین

در آنجا اتاقی چو خلد برین

میانش یکی قبه ای همچو ماه

تولدگه جای خیر النساء

همه پرده مخمل آویخته

به زر سرو و گل اندرو دوخته

به حسرت نشستیم در آنجا همه

که اینجا بشستند تن فاطمه

طبعا گزارش های دیگر هم از این خانه در آثار فارسی سفرنامه ای وجود دارد که باید همه استخراج شده و به مطالب این کتاب افزوده شود.