امر به معروف و نهى از منکر، یک واجب مهم اسلامى است که متأسفانه مسلمانان، هم شناخت کافى در مورد آن ندارند و هم به‌طور شایسته مورد توجه قرار نگرفته است. حتى در جامعه اسلامى ما، با این که قرآن و احکام در درجه اول اهمیت قرار دارد، باز هم این اصل مهم از سوی اقشار مختلف جامعه مورد غفلت و کم مهرى واقع شده و توجه کافى بدان نشده است و همین امر موجب شده تا افرادی که قصد اقامه این فریضه دینی را دارند دچار سردرگمی گردند.
سردرگمی در اجرای امر به معروف و نهی از منکر به سه عامل عمده بازگشت می‌نماید:
اول: عدم آگاهی‌های لازم پیرامون مصادیق معروف و منکر، احکام، شرایط و مراتب امر به معروف و نهی از منکر است .[ بیشتر مباحث گذشته در تبیین همین موضوع بود.]
دوم: چگونگی ورود به انجام این فریضه الهی و به تعبیر دیگر اینکه از کجا باید شروع کنند.
سوم: گاهی نیز منشأ سردرگمی عدم شناخت نسبت به روش‌ها و شیوه‌های امر به معروف می‌باشد.[ در پرسش بعدی به تفصیل در این موضوع را تبیین خواهیم نمود.]
مهمترین راه برای برطرف نمودن عوامل سردرگمی، افزایش بصیرت و آگاهی‌های لازم پیرامون احکام، مراتب و شیوه‌های مختلف امر به معروف و نهی از منکر می‌باشد که در این زمینه علاوه بر رساله مراجع تقلید می‌توانید به کتاب‌های متعددی که به تبیین روش‌های کاربردی و تأثیرگذار پرداخته است مراجعه نمایید[ ر.ک:
– معجزه‌ی تذکر زبانی، محمدرضا اکبری، انتشارات پیام آزادی، 1387ش، چهارم
– آموزش ملی امر به معروف و نهی از منکر (تکمیلی)، محمد اسحاق مسعودی، تهران، پیام آزادی، 1388ش، اول
– روش‌های کاربردی امر به معروف و نهی از منکر دکتر محمد رضا شرفی / انتشارات پیام آزادی / ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر /تهران- چاپ دوم- 1387
– جذاب‌سازی امر و نهی، قم، روح الله ولی ابرقویی، مشهور، 1389ش، اول].
پس از فراگیری مقدمات علمی و کسب آگاهی‌های لازم زمینه برای اقدامات عملی فراهم می‌گردد که نقطه آغاز ورود به این مرحله نیز می‌تواند موارد ذیل باشد:

اول. شروع از خود

یکی از بهترین نقطه‌های آغازین برای امر به معروف و نهی از منکر این است که افراد از خود شروع کنند که این کار در دو جهت باید صورت پذیرد:

الف. قائل شدن حق امر و نهی برای خود

برخی امر به معروف و نهی از منکر را دخالت در امور دیگران می‌پندارند و به خود اجازه ورود به این حوزه را نمی‌دهند و حال آنکه خداوند متعال جهت تعالی جامعه و جلوگیری از بروز منکرات این حق را برای مؤمنین قائل شده است و فرموده:
(((وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ)))[ توبه (9)، آیه 71.]؛
«مردان و زنان باایمان، ولىّ(و یار و یاور) یکدیگرند؛ امر به معروف، و نهى از منکر مى کنند».
گذشته از اینکه نقش هر مسلمان در تعیین سرنوشت جامعه و تعهدی که باید در پذیرش مسؤولیت‌های اجتماعی داشته باشد، ایجاب می‌کند که او ناظر و مراقب همه اموری باشد که پیرامون وی اتفاق می‌افتد.
لذا یکی از مهمترین دغدغه‌های هر مؤمنی باید امر به معروف و نهی از منکر باشد و به سادگی از کنار منکرات عبور نکند و حتی در مواقعی که امکان برقراری ارتباط و صحبت‌های مفصل با فرد خطاکار وجود ندارد – مانند زمانی به‌وسیله خودرو در حال عبور می‌باشد- به نوعی انزجار خود را از گناه صورت گرفته نشان دهد به‌عنوان نمونه در یک جمله کوتاه و رسا اشتباه بودن عمل فرد خطاکار را به وی تذکر دهد کما اینکه سیره امام صادق(علیه السلام) این‌گونه بود، به‌گونه‌ای که هرگاه به جماعتی برخورد می‌کرد که با یکدیگر نزاع داشته و دشمنی می‌ورزیدند، از آنها نمی‌گذشت مگر اینکه با صدای بلند سه بار می‌فرمود: «اتقوا الله».[ «کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِذَا مَرَّ بِجَمَاعَةٍ یَخْتَصِمُونَ لَا یَجُوزُهُمْ حَتَّى یَقُولَ ثَلَاثاً اتَّقُوا اللَّهَ یَرْفَعُ بِهَا صَوْتَه » (مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص 50 ).]
و یا اگر حتی امکان نهی از منکر در این حد وجود ندارد با عبوس کردن چهره از عمل صورت گرفته اعلان انجزار نمایید همان‌گونه که حضرت علی(علیه السلام) از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل نموده‌اند:
«أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله و سلم) أَنْ نَلْقَى أَهْلَ الْمَعَاصِی بِوُجُوهٍ مُکْفَهِرَّة»[ وسائل الشیعة، ج 16، ص 143.]؛ «پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) امر فرمود که ما با گناهکاران، عبوس و ترش روى برخورد نماییم.»

ب. پالایش رذایل اخلاقی از خود

ناگفته پیداست که تأثیر کلام ما، زمانى بیشتر است که خود گرفتار منکر نباشیم و به آنچه سفارش مى کنیم، ابتدا خودمان عمل کرده باشیم.
حضرت على(علیه السلام) می فرماید:
«أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی وَ اللَّهِ مَا أَحُثُّکُمْ عَلَى طَاعَةٍ إِلَّا وَ أَسْبِقُکُمْ إِلَیْهَا وَ لَا أَنْهَاکُمْ عَنْ مَعْصِیَةٍ إِلَّا وَ أَتَنَاهَى قَبْلَکُمْ عَنْهَا»[ نهج البلاغه، خطبه 175، ص 250.]؛« اى مردم! سوگند به خدا من شما را به هیچ طاعتى وادار نمى کنم مگر آن که پیش از آن خود، عمل کرده ام، و از معصیتى شما را باز نمى دارم جز آن که پیش از آن، ترک گفته ام.»
آرى! آئینه زمانى مى تواند زشتى و زیبایى را نشان دهد که خودش گرد و غبار نداشته باشد. البته، عمل، رمز موفقیت است و نه رمز وجوب یعنى کسى به بهانه اینکه خود صالح نیستم، پس امر به معروف و نهى از منکر بر من واجب نیست، نمى تواند از زیر بار مسئولیت شانه خالى کند.[ محسن قرائتی، امر به معروف و نهی از منکر، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، 1376ش، دوم، ص 157.]

دوم. شروع از خانواده و فامیل

از آنجا که روابط عاطفی بین اعضای خانواده زمینه‌های مناسبی را جهت امر و نهی دینی فراهم می‌نماید یکی از بهترین نقاط شروع امر به معروف و نهی از منکر اعضای خانواده و بستگان می‌باشد. شاید از همین‌رو است که پیامبر اسلام در ابتداى بعثت مأمور مى شود که بستگان نزدیکش را هشدار دهد[ وَ انْذِرْ عَشِیرَتَکَ اْلَاقْرَبِین. (شعراء/ 214)]و در جایی دیگر خداوند متعال به پیامبر چنین دستور داده است:
«یا ایُّهَا النَّبِىُّ قِلْ لَازْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِسآءِ الْمُوْمِنِین»[ احزاب/ 59.]؛
«اى پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو.» [ محسن قرائتی، امر به معروف و نهی از منکر، تهران، ص 158.]
با این تأثیر چه خوب است که امر به معروف و نهی از منکر را از کانون گرم خانواده و بستگان آغاز نمود.
شخصی از امام صادق(علیه السلام) پیرامون این آیه که خداوند متعال که فرموده است: (((قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً)))؛ «خود و خانواده خویش را از آتش نگه دارید» سؤال نمود که چگونه خانواده خود را از این آتش حفظ کنیم؟ امام(علیه السلام) در پاسخ فرمود:
«تَأْمُرُهُمْ بِمَا أَمَرَ اللَّهُ وَ تَنْهَاهُمْ عَمَّا نَهَاهُمُ اللَّهُ فَإِنْ أَطَاعُوکَ کُنْتَ قَدْ وَقَیْتَهُمْ وَ إِنْ عَصَوْکَ کُنْتَ قَدْ قَضَیْتَ مَا عَلَیْک »[ الکافی (ط – الإسلامیة)، ج 5، ص 62.]؛ «به آنچه خدا فرمان داده امر کند و از آنچه آنها را نهی نموده بر حذر دارد، پس اگر او را پیروی کردند، محققاً اهل خود را از آتش حفظ نموده است و اگر سرپیچی کردند، محققاً اهل خود را از آتش حفظ نموده است و اگر سرپیچی نمودند، وظیفه‌ات را انجام داده‌ای».
مسلماً اگر تمامی والدین بر اساس این دستور الهی به وظیفه خود عمل می‌کردند بسیاری از منکرات شایع جامعه فعلی ما همچون بدحجابی، پخش موسیقی‌های غیر شرعی و آزار دهند از سوی برخی رانندگان وسایل نقلیه که اکثر آنها نیز جوانان و نوجوانان می‌باشند به حداقل خود می‌رسید.
البته، آغاز امر به معروف و نهی از منکر از خانواده و فامیل بدان معنا نیست که تا بستگان اصلاح نشده اند، انسان به سراغ دیگران نرود، زیرا گاهى همسر و فرزند قابلیّت هدایت ندارند، ولى دیگران حرف حق را مى پذیرند. نمونه آن، پسر نوح و همسر لوط است.

سوم. شروع از دوستان و همسایگان

گاهی روابط افراد به دلایلی همچون دوستی و یا همسایگی به قدری به هم نزدیک می‌شود که حتی از روابط خانوادگی نزدیک‌تر و مستحکم‌تر می‌گردد. وجود چنین روابطی شرایط بسیار مساعدی را جهت انجام امر به معروف و نهی از منکر فراهم می‌نماید و این فرصت می‌تواند نقطه شروع خوبی برای علاقه‌مندان به این فریضه دینی باشد.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: چرا مردم همسایگان خود را آموزش نمى دهند؟ موعظه نمى کنند؟ امر به معروف و نهى از منکر نمى کنند؟ و چرا همسایگان حاضر نمى شوند آموزش ببینند؟
سپس پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: من این همسایگان بى تفاوت را تحت تعقیب و عقوبت قرار خواهم داد.[ کنز العمال، ج 3، ص 684.]