در برخی روایات، ملاک سنجش و ارزش گذاری اعمال را گاهی جهاد، حج، عمره و گاهی هم اعتکاف قرار داده‌اند که این نیز بیان‌گر اهمیت اعتکاف است. پیامبر اکرم(ص) در این باره فرموده‌اند: «اِعْتِکافُ عَشْرٍ فی شَهْرِ رَمَضانَ تَعْدِلُ حَجَّتَیْنِ وَ عُمْرَتَیْنِ؛ ده روز اعتکاف در ماه رمضان، معادل دو حج و دو عمره است».امام صادق(ع) در خصوص فضیلت ماه رجب فرمودند: «إذا کانَ یَوْمَ الْقِیامَةِ نادی مُنادٍ مِنْ بَطْنانِ الْعَرْشِ أیْنَ الرَّجَبِیُّونَ؟ یَقُومُ اُناسٌ یَضییءُ وُجُوهُهُمْ لِاَهْلِ الْجَمْعِ عَلی رُؤُوسِهِمْ تیجانُ الْمُلْکِ وَ ذَکَرَ ثَواباً جَزیلاً اِلی أنْ قالَ: هذا لِمَنْ صامَ مِنْ رَجَبٍ شَیْئاً وَلَوْ یَوْماً مِنْ أوَّلِهِ اَوْ وَسَطِهِ اَوْ آخِرِهِ؛ وقتی روز قیامت شد، ندا کننده‌ای از درون عرش صدا می‌زند: کجایند «رجبیون»؟ پس گروهی که چهره آنان بر جمعیت درخشان است و تاج شاهی بر سر دارند بلند می‌شوند. آن گاه امام(ع) ثواب‌های زیادی نام برد و بعد فرمود: همه این‌ها برای کسی است که قسمتی از ماه رجب را روزه بگیرد، حتی اگر چه یک روز در اول یا وسط و یا آخر آن باشد».

اعتکاف چیست؟
اعتکاف در لغت از واژه «عکف» گرفته شده و در مفردات آمده: «العکوف؛ الاقبال علی الشیء و ملازمته علی سبیل التعظیم له؛ اقبال به سوی چیزی است همراه با تعظیم و بدون انصراف(1)». اما در میان تعاریف اصطلاحی موجود در خصوص اعتکاف، بهترین تعریف را حضرت امام(ره) در تحریرالوسیله ارائه فرموده‌اند و آن اینکه: «اعتکاف، عبارت است از ماندن در مسجد و درنگ درآن به قصد اینکه بندگی خدا نماید.»
آنچه از تعریف حضرت امام درباره اعتکاف آشکار است، هدف از ماندن در مسجد، فقط و فقط برای بندگی و عبودیت می باشد و زمانی که با این قصد و نیت در مسجد حضور پیدا کنیم، می توانیم بگوئیم که معتکف شده ایم. پس تنها ماندن در مسجد کافی نیست؛ بلکه این ماندن باید همراه با انجام اعمال و عبادات خاصّه خودش باشد. اعتکاف به خودی خود مستحب است، ولی به وسیله نذر کردن یا با خدا عهد بستن و با سوگند یاد کردن واجب می شود.

اعتکاف در قرآن
از آیات قرآن بر می‌آید که اعتکاف پیش از این در میان پیامبران و شرایع پیشین نیز وجود داشته است. چنانچه قرآن گزارش می‌کند که خداوند به حضرت ابراهیم(ع) پس از بنیان‌گذاری کعبه دستور می‌دهد تا آن را برای طواف کنندگان و معتکفین آماده سازد: «و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین و العاکفین؛ از ابراهیم و اسماعیل پیمان گرفتیم تا خانه خدا(کعبه) را برای طواف کنندگان و معتکفین پاک و تطهیر نمایند».(2)
آیه دیگر در مورد اعتکاف آیه 187 سوره بقره است که در آن حرمت نزدیکی با زنان در حال اعتکاف بیان شده است: «وَ لاَ تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنتُمْ عَاکِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ؛ با زنان در زمانی که در مساجد معتکف هستید، مباشرت و نزدیکی نکنید».

اعتکاف در احادیث
در کنزالعمال از پیامبر اکرم(ص) نقل گردیده است که: همه گناهان گذشته کسى که از روى ایمان و براى رسیدن به ثواب الهى معتکف شود، آمرزیده مى‌شود.(3)
در حدیثی دیگر از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که: معتکف همه گناهان را در بند مى‌کند و مانند کسى که همه خوبى‌ها را انجام داده است، به او پاداش داده مى‌شود.(4)
و در کتاب سنن النبی نوشته علامه طباطبائی که به نقل سنت‌های رسول خدا(ص) اختصاص دارد، به نقل از کافى از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: رسول خدا(ص) چون دهه آخر ماه رمضان مى‌شد، در مسجد اعتکاف مى‌کرد و برایش خیمه‌اى موئى مى‌زدند. حضرت کمرش را براى عبادت مى‌بست و بستر خوابش را بر مى‌چید.
در پایان حدیث در کافی آمده است که وقتی حضرت این را فرمودند، کسی سوال کرد: آیا در این مدت از زنان عزلت می‌نمود؟(و اعتزل النساء؟) حضرت جواب دادند: نه عزلت نمی‌نمود.(أمّا اعتزال النساء فلا)
علامه طباطبائی رحمه الله پس از نقل حدیث از کتاب کافی می‌گوید: گفته‌اند که مقصود از «نفی اعتزال» تجویز معاشرت و مصاحبت کردن با آنان است نه جماع.(5)

بررسی اعتکاف در دیگر ادیان
با توجه به آیه 125 سوره بقره، می‌توان نتیجه گرفت که اعتکاف عملی بوده که در شریعت ابراهیم از مناسک و عبادات الهی محسوب می‌شده و پیروان ایشان به این عمل مبادرت می‌ورزیدند و لذا حضرت ابراهیم و اسماعیل(ع) از طرف خداوند مؤظف شده بودند تا محیط لازم را برای برپایی این مراسم مهیا سازند. واگذاری این مسؤلیت خطیر به آنها، گواه بزرگی بر اهمیت عباداتی چون حج، اعتکاف و نماز در پیشگاه خداوند است.
حضرت موسی(ع) با آن که مسؤلیت سنگین رهبری و هدایت امت را به دوش داشت، برای مدت زمانی آنان را ترک و برای خلوت با محبوب خویش به خلوتگاه کوه طور شتافت. او در پاسخ به پرسش خداوند که فرمود: چرا قوم خود را رها کردی و با عجله به سوی ما شتافتی؟ عرض کرد: پروردگارا! به سوی تو آمدم تا از من راضی شوی.(6)
بیت المقدس از مکان‌هایی بود که همواره عده زیادی از انسان‌ها، برای اعتکاف در آن گرد می‌آمدند و به راز و نیاز با پروردگار خویش مشغول می‌شدند. بزرگ این گروه، حضرت زکریا(ع) بود و از جمله کسانی که در امر اعتکاف سرپرستی می‌نمود، حضرت مریم(ع) است. قرآن در این باره می‌فرماید: “وَ کَفّلَها زَکَریا کُلَّما دَخَلَ عَلَیها زَکَریا المِحرابَ وَجَدَ عِندَها رِزقاً؛ کفالت او(مریم) را زکریا بر عهده گرفت و هر زمان که به محل عبادت او می‌رفت، برای او غذایی مهیا می‌دید.(7)”
از قرآن مجید(8) استفاده می‌شود که حضرت مریم(ع) آن‌گاه که به افتخار ملاقات با فرشته الهی نایل آمد، از مردم بریده بود و در خلوت به سر می‌برد. علامه طباطبائی می‌فرماید: گویا مقصود از دوری حضرت مریم(ع) از مردم، بریدن از آنان و روی آوردن به اعتکاف برای عبادت بوده است.
طبق روایات اهل سنت، در دوران جاهلیت هم عملی به عنوان اعتکاف در میان مردم رایج بوده است و مردم توسط این عمل به خدای خود تقرب می‌جستند.
اجداد پیامبر اسلام(ص) از پیروان دین حنیف به شمار می‌روند. اعتکاف در غارها، بیابان‌ها و کوه‌ها، به عده‌ای از این حنفاء نسبت داده شده است. آنان در جاهای خلوتی که از مردم دور بود، به اعتکاف پرداخته و خود را در آن محبوس می‌کردند و جز برای نیازهای شدید و ضروری، از آن خارج نمی‌شدند و در آن اماکن به عبادت و تأمل و تفکر در هستی پرداخته و در جستجوی راستی و حقیقت بودند. آنها در آن اماکن خاموش و آرام مثل غار حراء، به عبادت مشغول می‌شدند.
پیامبر(ص) نیز مانند خود بر دین حنیف یعنی دین حضرت ابراهیم(ع) بود و عبادات متداول آن دین و از جمله اعتکاف را برپا می‌داشت.
قبل از بعثت حضرت محمد(ص) نیز غار حراء محل عبادت و راز و نیاز بود؛ حضرت رسول اکرم(ص) نیز به اعتکاف در آن مکان مشغول می‌شد و در اندیشه سرنوشت بشریت فرو می‌رفت.

ارکان اعتکاف
ارکان عبادت یعنی اجزایی که اگر عمداً یا سهوا ترک شوند، آن عبادت باطل می‌شود. اعتکاف نیز ارکانی دارد که عبارتند از: 1- نیت 2- توقف در مسجد جامع شهر یا مساجد چهار گانه معروف 3- کمتر از سه روز نبودن اعتکاف 4- روزه دار بودن معتکف در ایام اعتکاف.
اعتکاف در هر زمانی که انسان بتواند حداقل سه روز در مسجد بماند صحیح است و بهترین زمان برای آن، ماه مبارک رمضان و مخصوصا در دهه آخر آن ماه می‌باشد.

نیت اعتکاف
اعتکاف، همانند سایر عبادات، باید با نیت و قصد قربت باشد و هر گونه ریا و خود نمایی و قصد غیر الهی آن را باطل می کند. در نیت اعتکاف، قصد وجه شرط نیست؛ یعنی لازم نیست قصد کند که اعتکاف واجب است یا مستحب. زمان نیت اعتکاف، وقت شروع اعتکاف است که شروع طلوع فجر می‌باشد و با استمرار نیت اول شب هم مانعی ندارد. اعتکاف را می‌توان به سه صورت به جای آورد؛ 1- برای خود 2- به نیابت از مردگان 3- به نیابت از زندگان
اگر اعتکاف را به نیابت از کسی که از دنیا رفته به جای آورد، در این صورت اعتکاف را تنها به نیابت از یک نفر می‌توان انجام داد؛ ولی اگر مقصود اهدای ثواب باشد، می‌توان ثواب اعتکاف را به چند نفر، زنده یا مرده، هدیه کرد.
در مورد نیابت از شخص زنده، در میان فقها اختلاف نظر وجود دارد. بسیاری از فقها در درستی چنین اعتکافی، تردید کرده‌اند. در این صورت هر گاه نایب، اعتکاف را به قصد رجا، یعنی امید به مطلوب بودن عمل نزد خدا، نه به عنوان عبادتی حتمی انجام دهد، مانعی ندارد.

شرایط اعتکاف
در صحت اعتکاف علاوه بر شرایط عامه تکلیف(ایمان، عقل و قدرت)، اموری از جمله قصد قربت، روزه، سه روز روزه دار بودن، وقوف در چهار مسجد، یعنی مسجد الحرام، مسجد النبی(ص)، مسجد جامع کوفه و مسجد بصره شرط است؛ ولی به قصد رجاء(به امید پاداش) می‌توان در مسجد جامع هر شهر معتکف شد، اجازه شوهر و اجازه پدر و مادر نیز به عنوان شروط آن معرفی شده‌اند.

محرمات اعتکاف
1- پرداختن به امور جنسی به معنای وسیع آن که شامل هر نوع بهره برداری شهوانی می‌باشد.
2- بوییدن عطر و هر نوع بوی خوش و گیاهان معطر به قصد لذت بردن
3- مجادله و مناقشه؛ حرمت جدال مربوط به اموری است که معتکف بخواهد فضل و برتری خود را به دیگران نشان دهد.
4- محرمات روزه؛ در حال روزه یعنی از طلوع تا غروب خورشید، که معتکف روزه می‌گیرد، باید از محرمات روزه نیز اجتناب نماید. بعضی از فقها محرمات احرام را بر معتکف مستحب دانسته‌اند.
5- خرید و فروش

اعمال اعتکاف
اعمال شب سیزدهم: اعمالی را باید در این شب انجام داد؛ از جمه آن ده رکعت نماز است که اگر به درستی به جا آورده شود، دارای ثواب و پاداش بزرگی است. در روایتی از پیامبر(ص) می‌خوانیم: «کسی که در شب سیزدهم ماه رجب ده رکعت نماز بخواند، بدین گونه که در رکعت اول حمد یک مرتبه و سوره عادیات هم یک مرتبه و در رکعت دوم حمد یک مرتبه سوره تکاثر نیز یک مرتبه بخواند و بقیه رکعت‌ها را هم به همین نحو تمام کند، خداوند متعال گناهان او را می‌آمرزد و اگر عاق والدین هم باشد، خداوند سبحان از او راضی می‌شود و همچنین در قبر نکیر و منکر به او نزدیک نمی‌شوند و او را نمی‌ترسانند و بر پل صراط هم چون برق خاطف(سریع) عبور می‌کند و نامه اعمالش را به دست راستش می‌دهند و میزان اعمالش سنگینی می‌کند و در بهشت فردوس هزار شهر به او اعطا می‌شود.» روز سیزدهم هم روزه‌اش ثواب فراوان دارد و برای کسی که بخواهد عمل ام داود را به جای آورد، باید این روز و دو روز بعدش را روزه بگیرد.

ماجرای ام داوود
یکی از عبادت‌ها و دعاهای معروف که در ماه رجب به انجام آن تأکید شده، اعمال ام داوود است. در کتب حدیث نقل شده، جوانی در عراق که اهل معرفت بود به دست منصور دوانیقی به مدت طولانی در زندان او گرفتار شده بود که نامش داوود بود. مادرش تاب و توان خود را در فراق پسر از دست داده بود؛ روزی به خدمت امام صادق(ع) رفت و داستان را نقل کرد و از آن حضرت چاره جویی نمود. حضرت فرمود: آیا می دانی این ماه، ماه رجب است و دعا در آن زود به اجابت می رسد؟ آنچه را که می گویم دقیقاً انجام بده تا فرزندت از زندان رهایی یابد. ابتدا سه روز، سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم رجب را روزه بدار و روز پانزدهم هنگام ظهر غسل کن و 8 رکعت نماز به جا بیاور.
همین که نماز را خواند، پس از مدت کوتاهی پسرش آزاد شد! پس از آن ام داوود خدمت امام صادق(ع) رسید و پس از عرض سلام خبر رهایی پسرش را به آن حضرت رساند.
امام صادق(ع) فرمود: منصور دوانیقی در یکی از شب ها جدّم علی بن ابی طالب(ع) را در خواب دید که به او هشدار داد: هر چه زودتر فرزندم داوود را آزاد کن و گرنه تو را در آتش می‌اندازم. منصور هنگامی که آتش را در مقابل خود دید دستور داد که داوود را آزاد کنند.
داستان اعمال نیمه رجب و دعاى معروف به ام داوود که شیخ صدوق، شیخ طوسى، علامه مـجـلـسى و سیدبن طاووس آن را از نظر سند معتبر و از نظر تأثیر براى رسیدن به حاجت، رفع گرفتارى‌ها و بر طرف شدن ظلم و ستم دیگران تجربه شده، شناخته‌اند.

نیمه رجب و اهمیت عبادت در آن
شب پانزدهم رجب و روز آن، یکی از شب‌ها و روزهای مهم سال است و برای عبادت پیشگان و عارفان، از ایام ویژه سال به حساب می‌آیند.
درهای رحمت الهی در این شب و روز بر روی خلق گشوده می‌باشد و راه‌ها و درهای غضب الهی و بدفرجامی، بسته و یا بسیار کم رمق می‌شوند.
نبی مکرم اسلام(ص) درباره عظمت شب نیمه رجب فرمود: اذا کان لیلة النصف من رجب امر الله تعالی خزان دیوان الخلائق و کتبه اعمالهم، فیقول لهم: انظروا فی دیوان عبادی و کل سیئه و جدتموها فامحوها و بدلوها حسنات؛ هر گاه شب نیمه رجب فرار رسد، خداوند سبحان به خزانه داران و کاتبان اعمال بندگان دستوری می‌دهد و به آنان می‌فرماید: در دفتر اعمال بندگان من نگاه کنید، هر گناه و بدی در آن دیدید، در این شب آن ها را محو کرده و تبدیل به حسنات نمایید.
هم چنین آن حضرت درباره روزه گرفتن روزهای 13، 14 و 15 و اقامه نماز و تهجد در شب‌های آن بسیار تأکید نمود و برای آن ثواب فراوانی بیان کرد.
اعمال عبادی این شب شریف عبارتند از:
1- غسل.
2- احیا و شب زنده داری
3- زیارت امام حسین(ع)
4- شش رکعت نماز(به نحوی که در شب سیزدهم بیان شد)(1)
5- سی رکعت نماز، که در هر رکعت، پس از حمد، ده بار سوره توحید(قل هو الله احد) قرائت گردد.
6- دوازده رکعت نماز، که در هر رکعت، سوره حمد، سوره توحید(قل هو الله احد)، سوره فلق(قل اعوذ برب الفلق)، سوره ناس(قل اعوذ برب الناس)، آیه الکرسی(الله لا اله الا هو الحی القیوم) و سوره قدر(انا انزلناه فی لیله القدر) را چهار بار بخواند و پس از سلام نماز، چهار بار بخواند: الله الله ربی، لا اشرک به شیئا و لا اتخذ من دونه ولیا. و هر چه می‌خواهد بخواند.

روز نیمه رجب
این روز، روز مبارکی است و اعمال عبادی آن عبارتند از:
1- غسل
2- زیارت امام حسین(ع)
3- ده رکعت نماز سلمان فارسی(رض)، بدین گونه که در هر رکعت، پس از حمد، سه بار سوره توحید(قل هو الله احد) و سه بار سوره کافرون(قل یا ایها الکافرون) را قرائت کند و پس از هر سلام نماز، دست‌های خویش را بلند و بگوید: لا اله الا الله وحده لا شریک له، له الملک و له الحمد، یحیی و یمیت و هو حی لا یموت بیده الخیر و هو علی کل شی قدیر، الها احدا، فردا، صمدا، لم یتخذ صاحبه و لا ولدا.
4- چهار رکعت نماز بخواند و پس از سلام نماز، دست‌ها را پهن کند و بگوید: اللهم یا مذل کل جبار و یا معز المومنین انت کهفی…
5- عمل “ام داوود” که مهمترین اعمال این روز شریف است.
هر کسی که می خواهد آن را انجام دهد، روزهای سیزده، چهارده و پانزدهم رجب را روزه بگیرد و در روز پانزدهم در نزدیکی ظهر، غسل کند و به هنگام ظهر، نماز ظهر و عصر را به جای آورد و نمازش را در جایی خلوت به جای آورده و کسی و یا چیزی وی را به خود مشغول نسازد و رکوع و سجود نماز را به نیکویی انجام دهد.
سپس به سوی قبله بنشیند و سوره حمد را صد بار، سوره توحید(قل هو الله احد) را صد بار، آیه الکرسی(لا اله الا هو الحی القیوم) ده بار و آن گاه سوره‌های ذیل را یک بار به طور کامل بخواند: سوره انعام، سوره بنی اسرائیل، سوره کهف، سوره لقمان، سوره یس، سوره صافات، سوره فصلت(حم)، سوره شوری(حم، عسق)، سوره دخان(حم)، سوره فتح(انا فتحناک لک)، سوره واقعه، سوره ملک(تبارک الذی)، سوره قلم، سوره انشقاق و ما بعدش تا آخر قرآن کریم را بخواند و چون از خواندن آیات قرآن، فراغت حاصل کرد، در حالی که به سمت قبله است، این دعا را بخواند: صدق الله العظیم، الذی لا اله الا هو الحی .
هر گاه شب نیمه رجب فرار رسد، خداوند سبحان به خزانه داران و کاتبان اعمال بندگان دستوری می‌دهد و به آنان می‌فرماید: در دفتر اعمال بندگان من نگاه کنید، هر گناه و بدی در آن دیدید، در این شب آن ها را محو کرده و تبدیل به حسنات نمایید.
پس از دعا، بر زمین سجده کند و دو طرف صورت خود را بر خاک گذارد و بگوید: اللهم لک سجدت و بک آمنت، فارحم ذُلّی و فاقتی و اجتهادی و تضرّعی و مَسکنتی و فقری الیک یا ربّ.

منابع:
1- راغب اصفهانی، معجم مفردات الفاظ قرآن، ماده عکف.
2- سوره بقره؛ آیه 125
3- کنزالعمّال، ح 24007
4- کنزالعمّال، ح 24012
5- سنن النبی، باب ما نورده من سننه صلى الله علیه و آله فى الاعتکاف.
6- سوره طه؛ آیه 83و84
7- سوره عمران؛ آیه 37
8- سوره مریم؛ آیه 16و 17