یکى از مهم ترین عوامل یادگیرى و یادسپارى و بازیافت اطلاعات، تمرکز حواس است و اساس آن هماهنگى ذهنى است؛ یعنى، به خود یادآورى کنیم  که چه کار یا هدفى را پى مى گیریم. اگر ما حواس خود را براى انجام کارى هماهنگ کرده، به آن کار معطوف کنیم، تمرکز حواس ایجاد کرده ایم و هر چه تمرکز بیشتر باشد، یادگیرى دقیق تر، کامل تر و ماندگارتر خواهد بود. عدم تمرکز به گسستگى مطالب، بى نظمى ذهنى، آشفتگى روانى و فراموشى مى انجامد.

 

عوامل ایجاد تمرکز حواس:

1. قصد ؛

تا انگیزه و نیاز به چیزى نباشد، تمرکز حواس و توجّه به آن، دقیق نخواهد بود. براى آنکه به چیزى توجّه کنیم، باید انگیزه اى نسبت به آن در ما پدید آید.

در خصوص امور درسى و تحصیلى، مقاصدى چون پیشرفت، موفقیت، رقابت سالم، اتمام تحصیل، یافتن شغل مناسب، مقام و منزلت اجتماعى، رفع نیازهاى مادّى زندگى، ازدواج و… مى تواند موجب تمرکز حواس گردد.

2. زمان و مکان و شرایط مطالعه ؛

مطالعه منظم در زمان هاى تعیین شده و در مکان هاى مخصوص، در ایجاد تمرکز تأثیر به سزایى خواهد داشت. وقتى در مکان تعیین شده یا مثلاً پشت میز کار خود قرار گرفتیم، به آرامى تمرکز در ما شکل مى گیرد. البتّه باید شرط هاى زیر نیز رعایت شود:

الف. لَم ندهیم.

ب. از شل شدن بیش از حد عضلات جلوگیرى کنیم.

ج. از لباس خواب و راحتى بهره نگیریم.

د. ارتباط خود را با دنیاى خارج قطع کنیم.

ه . گرماى مکان مطالعه را طبیعى و متوسط نگه داریم.

و. از سر و صدا دورى کنیم.

 ز. از برنامه هاى تلویزیونى دور بمانیم.

3. پرهیز از خیال بافى ؛

خیال بافى، غرق شدن در خاطرات گذشته و یاد کرد مشکلات، از عوامل برهم زننده تمرکز است و سراغ کسانى مى آید که بى برنامه باشند و یا به خود اجازه مى دهند که غرق در خاطره ها شوند.

4. اجتناب از تعارض انگیزه ها ؛

براى داشتن تمرکز حواس، باید به بلا تکلیفى خود پایان دهیم؛ از میان انگیزه هاى مختلف و متنوعى که ما را احاطه کرده اند، با انتخاب درست، یکى را برگزینیم و بقیه را به حاشیه ذهن برانیم.

5. مرور ذهنى ؛

مرور فعالیت قبل از انجام آن – که اصطلاحاً نقشه ذهنى خوانده مى شود – تمرکزآور است؛ چنان که آغاز کار با اضطراب و بدون برنامه و مقدمه تمرکز زدا است. وقتى سیر فعالیت علمى را در ذهن به سرعت مرور مى کنیم، آموخته ها و اطلاعاتِ نهفته در حافظه دراز مدّت، به صفحه هشیار حافظه حاضر مى شوند و در نتیجه براى تمرکز حواس در یادگیرى، آمادگى فزون تر به دست مى آوریم.

تمرینات تقویت حافظه و تمرکز بسیار سومند است. این تمرینات بارها در کارگاه هاى فراوان به فراگیران، آموزش داده شده و به رضایت بسیار آنها انجامیده است. مطالعه آن مى تواند خوانندگان را در موفقیت بیشتر تحصیلى یارى دهد. در این زمینه یادکرد نکات زیر کافى مى نماید:

الف. متخصصان فراوان معتقدند: بهترین روش، براى یادگیرى بهتر و دقّت بیشتر، برخورد سؤلى با موضوع، متن یا محتواى مورد مطالعه است.

ب. تمرکز، تابع مستقیم نوع حافظه است.

ج. مطالعه چند کتاب در این زمینه سودمند است [1].

 دلایل پراکندگى حواس

«عدم تمرکز حواس»، موضوعى است که بسیارى از جوانان از آن رنج مى برند و دلایل مختلف و متعددى دارد. تمرکز حواس در هر کارى – از جمله مطالعه و درس خواندن – از ضروریات قطعى است. تمرکز حواس، حالتى ذهنى و روانى است که در آن حالت، تمام قواى حسى، روانى و فکرى انسان، روى موضوع خاصى متمرکز مى شود و تضمین کننده امر یادگیرى و انجام صحیح کارها و رهایى از خطرات احتمالى است. به هر حال در یک جمع بندى کلى، مى توان گفت: بیشتر افراد به دلایل عمده زیر، با عدم تمرکز فکر و حواس مواجه مى شوند:

1. کسانى که خود را به انجام دادن کار یا مطالعه درسى مجبور مى کنند ؛ در حالى که تمایل درونى چندانى به آن ندارند! در این صورت تمام قواى ذهنى و روانى شان به طور خودکار، از آن موضوع پرت مى شود و دچار حواس پرتى مى گردند. چنین افرادى ممکن است مدت ها با بى علاقگى، کارهایى انجام دهند یا به دنبال درس یا رشته تحصیلى خاصى، تلاش هایى کنند و به عبارت دیگر خود را مجبور به انجام دادن آن کار یا مطالعه مى بینند.

2. فشارهاى روانى نیز از عوامل عمده تشتّت فکرى است. بیشتر افراد زمانى که با مسئله اى مواجه مى شوند، اگر معتقد باشند زمان کافى براى حل آن ندارند و یا توانایى حل مسئله و کسب توفیق را در خود نبینند، دچار نگرانى و اضطراب مى شوند. این نگرانى ها، ترس از شکست، عدم اعتماد به نفس و خیال بافى هاى منفى گرایانه، توان عمل و ابتکار و خلاقیت را از آنان سلب مى کند و به جاى اینکه روى موضوع خاص تمرکز کنند، بر ترس و احتمال شکست خود تمرکز مى یابند و  یأس و ناامیدى بر آنها چیره شده، موجب حواس پرتى مى شود.

3. گاهى بعضى از حوادث و اتفاقات، فضاى روانى فرد را دچار اختلال مى کند (نظیر حوادث ناگوارى که در زندگى شخصى، تحصیلى، خانوادگى، اجتماعى و اقتصادى و… رخ مى دهد) و امکان تمرکز حواس را از بین مى برد.

4. گاهى عدم رعایت بهداشت مطالعه و اصول و قوانین آن و بهره نگرفتن از روش مناسب مطالعه، باعث خستگى جسمى و روانى شده و آمادگى روانى لازم را براى مطالعه و درس خواندن از بین مى برد. در نتیجه احساس بى علاقگى و به دنبال آن عدم تمرکز حواس بر او مستولى مى شود.

5. تکثّر و تعدّد فعالیت هاى فرد – به خصوص اگر در توان انسان نباشد – باعث عدم تمرکز حواس مى شود.

 

راه هاى مقابله با عوامل حواس پرتى:

براى مقابله با هر یک از عوامل فوق، باید به راه کار خاص و مناسب با آن توجه کرد. در عین حال نکات زیر مى تواند به عنوان راه کارهاى کلى، مؤر واقع شود:

1. در ابتدا و پیش از هر چیز، براى تمام فعالیت هاى درسى و غیردرسى، برنامه ریزى کنید. اوقات شبانه روز را در یک جدول زمان بندى شده، از هنگام بیدارى تا موقع خواب، یادداشت نموده و براى هر کارى، زمان خاص و مناسب آن را معین کنید. تا حد امکان طبق برنامه تنظیم شده، به انجام دادن همان فعالیت مشخص (کلاس، مطالعه، استراحت، عبادت، ورزش و…) بپردازید. حتى زمان معین و مشخصى را در طول روز، براى اندیشیدن درباره موضوعات مختلف یا تخیّلات و افکار مزاحم، اختصاص دهید. این کار حداقل دو فایده مهم دارد:

الف. نظم و انضباط در تمام فعالیت ها – حتى در اندیشه ها و افکارتان – حاکم مى شود که  خود بسیار ارزشمند است.

ب. اگر افکار مزاحم در غیر زمان معین، به سراغتان آمد و باعث حواس پرتى شما شد، مى توانید به خود وعده بدهید که زمان اندیشیدن در این باره، فلان زمان خاص و معین است. تأکید مى کنیم براى هر کار و فعالیتى، وقتى معین کنید و در آن زمان به هیچ امرى، غیر از آن کار نپردازید.

 

2. اصول و قوانین لازم براى یک مطالعه سودمند را بشناسید و آن را به دقت رعایت فرمایید. در اینجا به چند مورد اشاره مى شود:

الف. با مد نظر قرار دادن هدف خویش از مطالعه و درس خواندن، احساس نیاز به مطالعه را در خودتان افزایش دهید.

ب. به هنگام مطالعه یا حضور در کلاس، از افکار ناامید کننده، کسل کننده و غیرمنطقى بپرهیزید و همواره امید، قدرت و توانایى را در ذهن خود حفظ کنید.

ج. همیشه براى مطالعه یا سر کلاس، کاغذ و قلمى داشته باشید و یادداشت بردارید و یا خلاصه اى از مطالب را بنویسید تا در فضاى روانى درس و مطالعه قرار بگرید ؛ نه اینکه به دنبال افکار و ذهنیات خود باشید.

د. با «پیش مطالعه» وارد کلاس شوید و پرسش هایى که درباره درس به ذهنتان مى رسد، بلافاصله از استاد بپرسید و به خود اجازه ندهید سؤل مطرح شده، ذهنتان را به خود مشغول دارد و به تدریج از فضاى روانى کلاس خارج شوید. با این روش ساده، مى توانید فرآیند تدریجى و محتواى درسى کلاس را پى گیرى کنید و خود را در فضاى درسى یا مطالعه قرار دهید.

ه . زمان و مکان مطالعه، باید از نظر فیزیکى و روانى از شرایط مناسب برخوردار باشد و هرگونه عاملى که مى تواند باعث حواس پرتى شود (نظیر سر و صداها، سرما و گرما،  نور کم یا خیلى شدید و…)، از محیط مطالعه خود حذف کنید.

3. در صورتى که تعدّد کارها و فعالیت هاى غیردرسى، باعث عدم تمرکز مى شود، آنها را به حداقل ممکن برسانید و به خود بگویید: در این دوره و زمان، مهم ترین وظیفه و کار من مطالعه و درس خواندن و ارتقاى سطح علمى است و فعالیت هاى جانبى متعدد، مزاحم وظیفه اصلى من است.

4. اگر مشکلات شخصى، اجتماعى، خانوادگى و… باعث عدم تمرکز مى شود؛ بدانید که:

الف. زندگى هیچ کس، خالى از مشکل نیست و ذهن هیچ فردى خالى محض نیست. از طرف دیگر با صرف فکر کردن و مشغولیت ذهنى درباره چنین مشکلاتى، هیچ دردى دوا نخواهد شد. پس به خود تلقین کنید که هنگام درس یا مطالعه، ذهن خود را از آن مسائل برهانید.

ب. به هنگام هجوم آن افکار، به خود قول بدهید در این باره خواهم اندیشید (و زمانى را براى این کار در شبانه روز اختصاص دهید).

ج. در صورت امکان به اتفاق یکى از دوستان خود، مطالعه یا مباحثه کنید.

5. در صورتى که موضوع یا موضوعات خاص و محدودى، باعث حواس پرتى شما مى شود، به دنبال راه حل مناسب آن باشید؛ چرا که آن موضوع خاص، در حکم علت عدم تمرکز حواس شما است. پس براى مقابله با آن، باید ابتدا علت و عامل اصلى را شناسایى کنید و در پى حذف یا تقلیل آن برآیید، ولى اگر موضوعات متعدد، باعث حواس پرتى مى شود، به نکات چهارگانه بالا توجه کنید.

افکار بد و آلوده، بدون شک امرى مذموم و نامطلوب است و باید به این نکته توجه داشت که افکار ذهنى انسان، خود نوعى عمل محسوب مى شود که اعمال  درونى و یا جوانحى نامیده مى شود؛ در مقابل اعمال خارجى که توسط اعضاى انسان (مثل دست و پا، چشم، گوش و زبان) انجام مى شود و به آنها اعمال جوارحى گفته مى شود.

اولیاى الهى در اثر توجه کامل به مبدأ قدرت و هستى، خداوند را در تمام حالات حاضر و ناظر اعمال مى بینند و حتى فکر گناه و اندیشه بد نیز در آنان راه نمى یابد، تا چه رسد به گناه بیرونى و خارجى؛ ولى چنین توجهى براى ما عملاً ممکن نیست! از این رو گاهى اوقات در اثر غفلت از یاد خدا و فراموش کردن حضور او، افکار آلوده به ذهنمان خطور مى کند البته خداوند متعال به لطف و کرمش این گونه افکار ناشایست را برما مى بخشد و اگر لطف او نمى بود مستحق عقاب و مجازات براى چنین افکارى بودیم؛ چون او از سوداى قلب ما و پنهان ترین خطورات قلبى ما آگاه است چنان که مى فرماید: «وَ إِنْ تُبْدُوا ما فِی أَنْفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللّهُ» [2]؛ «امور درونى و افکار و نیات شما بر خداوند آشکار است؛ چه آنها را پنهان کنید و چه آشکار سازید و خداوند در مورد آنها از شما حسابرسى مى کند».

---

پی نوشت ها

[1]. الف. لوتار جى سى ورت، مدیریت زمان، ترجمه: توکلى نیا. / ب. 57 راه براى تقویت حافظه.

[2]. بقره 2، آیه 284.

نویسنده : گروه روانشناسی و مشاوره پرسمان