قبل از ورود به بحث و تحقیق پیرامون امت اسلامی و بیان پرچم‌دار بودن امام علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام در این امر مقدس، نخست باید دو مسئله به‌عنوان تبیین مبادی تصوریه مطرح گردد.

یکم: از آن جهت که امت اسلامی دارای هویت دینی است، لذا باید تعریف روشنی درباره مفهوم کلی دین ارائه شود.

دین، عبارت است از آن زندگانی قابل محاسبه و پذیرش فطرت سلیم و عقل واقع‌بین، برای قرار گرفتن در مسیر حیات معقول و استفاده کامل از همه استعدادها و ابعاد مثبت و عالی انسانی. بر این اساس، رسالت عظمی و هدف اعلای دین برخوردار ساختن همه مردم از اندیشه و تعقل و آزادی معقول و کرامت و شرف انسانی است که با جمود فکری و اجبار و اهانت، شدیداً ناسازگار است.

دوم: منظور از امت اسلامی، مردم جوامعی هستند که دین اسلام را به‌عنوان آیین و دین سعادت‌بخش در دو قلمرو مادی و معنوی پذیرفته‌اند. با توجه به این دو مسئله باید پذیرفت که ریشه اصلی دین اسلام و پایگاه بنیادین امت اسلامی از دو رکن تشکیل می‌شود و آن عبارت است از:

* رکن درون‌ذاتی: یعنی اندیشه و تعقل سالم و وجدان بیدار، که دو عامل اساسی از فطرت انسانی می‌باشند. با توجه دقیق به عقاید و احکام و حقوق اسلامی هیچ‌یک از این‌ها نه‌تنها مورد اعتراض عقل سلیم و وجدان پاک نیست، بلکه مورد تأیید آن دو عامل اساسی معرفت و عمل نیز می‌باشد.

* رکن برون‌ذاتی: یعنی پیامبران الهی که از طرف خدا برای ارشاد و توجیه مردم به هدف اعلای حیات به‌وسیله عقاید و احکام دینی مبعوث شده‌اند.

پس بنابراین منشأ حقیقی وحدت امت اسلامی، همانا دین اسلام است. این منشأ، ریشه اصلی خود را از فطرت سلیم انسان می‌گیرد که خداوند سبحان در نهاد مردم همه جوامع توحیدی به ودیعت نهاده است. تحولاتی که این دین فطرت در طول تاریخ داشته است، فقط مربوط به فروع جزیی احکام بوده که از تنوع موقعیت‌های حیات انسانی در جوامع مختلف سرچشمه گرفته است و اصول و مبادی کلی آن‌که متن دین الهی را تشکیل می‌دهد همواره در طول تاریخ متحد بوده است.

با توجه به ریشه اصلی امت اسلامی و متن مشترکی که عامل وحدت همه مذاهب و فرقه‌های اسلامی است، بلکه عامل هماهنگی همه ادیان توحیدی ابراهیمی می‌باشد، نمی‌بایست اختلاف مخل بر هم‌زیستی معقول و هماهنگ ادیان توحیدی به‌وجود آمده باشد.

و اینک با روشن شدن این مقدمه کوتاه، مباحث پیرامون طلایه‌دار بودن امام علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام در وحدت امت اسلام، در ذیل چند امر تبیین می‌گردد:

* مسئله وحدت در سیره علمی و عملی امیرالمؤمنین علیه‌السلام

1. مسئله وحدت امت اسلامی و لزوم اتحاد و همدلی در جامعه در سیره علمی و عملی وجود مبارک امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام بر احدی پوشیده نیست. آن امام همام، اتحاد را ضامن بقای حکومت‌ها و اختلاف را عامل سقوط دولت‌ها می‌دانند و از این‌رو بسیار بر آن تأکید دارند.

در نامه 78 نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «و لیس رجل ـ فاعلم ـ أحرص على جماعة أمة محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم وألفتها منی، أبتغی بذلک حسن‌الثواب، و کرم‌المآب»

و بدان: هیچ مردی به اتحاد و اجتماع امت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و تشکل حقیقی آن، مشتاق‌تر از من نیست، با این اشتیاق و عمل مطابق آن، پاداش نیکو و کرامت سرنوشت را می‌خواهم.

هیچ‌یک از پدیده‌های بشری مانند دو پدیده متضاد اتحاد و خصومت، منشأ آثار و نتایج با اهمیت نبوده و نیست. زیرا اتحاد امت اسلامی با یکدیگر، عامل جلوگیری آنان از نابودی‌های گوناگونی خواهد شد که در طول تاریخ اسلام وجود داشته و دارد. چه این‌که وحدت امت اسلامی با یکدیگر عامل بروز قدرت‌ها و استعدادهای آنان خواهد شد، به‌طور کلی هیچ پیشرفت قابل توجهی بدون اتحاد و همکاری مسلمانان نصیب آن‌ها نخواهد شد.

* حمایت خداوند سبحان با جامعه متحد است

2. منبع اصلی سیره علوی، همانا وحی الهی است که جامعه را به اعتصام به حبل متین دین، فرا می‌خواند و از تفرقه تحذیر می‌فرماید. لذا یکی از کلمات درر بار و حکیمانه امیرالمؤمنین علیه‌السلام در این‌باره در خطبه 127 نهج‌البلاغه چنین است:

«و الزموا السوادالاعظم فان یدالله على‌الجماعة، و ایاکم والفرقة فان الشاذ من‌الناس للشیطان، کما ان الشاذ من‌الغنم للذئب»

همراه جامعه بزرگ اسلامی باشید و از آن جدا نشوید؛ زیرا قدرت و حمایت خداوند سبحان با جامعه متحد است و از اختلاف و جدایی پرهیز نمایید؛ زیرا کسی که از امت اسلامی فاصله بگیرد طعمه دیو شیطنت است، همان‌طور که گوسفند جدای از رمه، طعمه گرگ است. چه این‌که عامل اختلاف و سبب تشتت و پراکندگی را خبث سریره و زشتی باطن می‌داند و در این‌باره در خطبه 113 نهج‌البلاغه چنین فرمودند:

«و انما انتم اخوان على دین‌الله، ما فرق بینکم الا خبث‌السرائر و سوءالضَّمائر» ای مردم! شما بر مبنای دین خداوند سبحان برادران یکدیگرید، آن‌چه شما را از یکدیگر جدا کرده است، پلیدی درون‌ها و بدنیتی‌هاست که درباره هم‌دیگر دارید.

* بغض و کینه یکدیگر را در دل رشد ندهید

3. یکی از سنت‌های دیرپای الهی که تمام قلمرو زمان و زمین مشمول آنند، در خطبه 86 نهج‌البلاغه چنین بیان شده‌ است:

«و لاتباغضوا، فانها الحالقة»، بغض و کینه یکدیگر را در دل رشد ندهید، زیرا دشمنی‌ همانند تیغ تیزی است که به‌دست دو طرف خصومت است.

هر روز با تهمت، دروغ، توطئه، اهانت، تحقیر و… نسبت به همدیگر، بوته‌های دین تراشیده می‌شود و هرگز امیدی برای رویش جدید نیست.

* حرمت وحدت و ارزش اتحاد امت اسلامی

4. سرّ اصرار حضرت امیرمؤمنان علیه‌السلام بر وحدت جامعه و امت اسلامی و راز تحمل «فصبرت و فى‌العین قذًى و فى‌الحلق شجاً» همان است که خود آن‌حضرت فرمودند: «و أیم الله ما اختلف امة قط بعد نبیها الا ظهر اهل باطلها علی أهل حقها الا ماشاءالله». (بحارالانوار/32/463)، قسم به خدا! هیچ امتی بعد از ارتحال پیامبر خود اختلاف نکرد مگر آن‌که اهل باطل آن‌ها بر اهل حق آنان غالب شدند. به خدا سوگند! اگر بیم وقوع تفرقه میان مسلمانان و بازگشت کفر و تباهی دین نبود، رفتار ما با آنان به‌گونه‌ای دیگر بود.

پس حرمت وحدت و ارزش اتحاد امت اسلامی به قدری است که امیرمؤمنان حضرت علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام در راه تحقق آن فرمودند: بعداز انحراف جریان خلافت در جامعه اسلامی، دیدم بردباری و صبر به عقل و خرد نزدیک‌تر است، لذا برای حفظ وحدت امت اسلام شکیبایی ورزیدم، ولی به کسی می‌ماندم که خاشاک چشمش را پرکرده و استخوان راه گلویش را گرفته، با چشم خودم می‌دیدم میراثم را به غارت می‌برند.

* صیانت از وحدت وظیفه خطیر وفاداران به نظام اسلامی

5. وجود مبارک امیرالمؤمنین علیه‌السلام خطر اختلاف را محرومیت از خیر الهی دانسته و وظیفه خطیر وفاداران به نظام اسلامی را صیانت وحدت اعلام کردند و خود را نیز پرچمدار این اصل حیاتی معرفی نمودند و در خطبه 176 نهج‌البلاغه فرمودند:

«فایاکم والتلون فى دین‌الله، فان جماعةً فیما تکرهون من‌الحق خیر من فرقة فیما تحبون من‌الباطل و انّ‌الله سبحانه لم یعط احداً بفرقة خیراً ممن مضى و لا ممن بقى» از رنگارنگی و فرصت‌طلبی در دین خدا اجتناب کنید؛ زیرا اتحاد و اتفاق در مسیر حق و صدق هرچند دشوار باشد، بهتر از اختلاف و تفرق در راه باطل است، هرچند مورد پسند شما باشد. زیرا خدای سبحان هیچ کسی را از راه اختلاف خیر نداد، نه در گذشته تاریخ و نه در آینده یعنی جدایی، عامل خیر نیست.

* منشأ اتحاد عقل‌مداری و مبدأ اختلاف هوا محوری است

امام علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام که پرچمدار وحدت و طلایه‌دار وفاق امت اسلامی می‌باشند، از آن لحاظ که عدل قرآن حکیم هستند، منشأ اتحاد را عقل‌مداری و مبدأ اختلاف را هوا محوری می‌دانند؛ و همان‌طوری که قرآن کریم بی‌خردی را مایه پراکندگی می‌داند، آن‌حضرت نیز نابخردی و زشتی دل را پایه تفرقه می‌دانند که در خطبه 113 نهج‌البلاغه بیان شد.

باری! اتحاد، نعمتی است که بدون آن، استقلال و تمامیت ارضی فراهم نمی‌شود؛ و اختلاف، آفتی است که با آن، هیچ سعادتی به‌دست نمی‌آید؛ پس ای امت اسلام! هنگامی که مکتب دین الهی اسلام را از اعماق دل پذیرفتید، مکتب را مبنای وحدت و اجتماع هماهنگ خود قرار دهید و با انگیزه‌های هوا و هوس و اشکال خودخواهی، از یکدیگر جدا نشوید؛ همدیگر را تحمل کنید، خصوصیات فرعی اعضای مکتب، شما را از یکدیگر جدا نکند.

مال و منال و مقام دنیا حس وحدت شما را نابود نکند.

عظمت یگانگی و ثبات در اصول و مبانی دین، به قدری با اهمیت و لذت‌بار است که هیچ لذتی برای امت اسلامی توانایی برابری با آن‌را ندارد.

* وحدت منت بزرگ خدای سبحان بر مردم

6 . از دیدگاه امام علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام وحدت مسلمانان منت بزرگ خدای سبحان بر مردم است، در خطبه 192 نهج‌البلاغه فرمودند:

«و ان‌الله سبحانه قد امتن على جماعة هذه‌الامة فیما عقد بینهم من حبل هذه الالفة التى ینتقلون فى ظلها، و یأوون الى کنفها، بنعمة لایعرف احد من المخلوقین لها قیمةً، لانها ارجح من کل ثمن، و اجل من کل خطر»

خداوند سبحان بر این امت، منت گذارده و بین آنان الفت و اتحاد ایجاد کرده است که در سایه آن زندگی کنند و به کنف حمایت آن پناهنده شوند. این، نعمتی است که احدی نمی‌تواند بهایی برایش بگذارد، زیرا از هر بهایی گران‌‌قدرتر و از هر چیزی پرارزش‌تر است.