امام على علیه السلام در دوران خلافتش با دو دسته عالمان منافق و سیاستمداران دورو روبرو بود و هر دو دسته را افشا کرد و از مردم خواست که آنان را بشناسند و همان گونه که قرآن از مسلمانان خواسته، با آنان دوستى نورزند (1) ؛ آنان را دشمن قطعى و حتمى خود بدانند (2) ؛ همواره از آنان مانند شى ء نجس و پلید، اعراض و اجتناب کنند (3) و با امر به معروف و نهى از منکر، بینى منافقان را به خاک بمالند (4) . خطبه بلند حضرت در نهج البلاغه در بیان ویژگى هاى منافقان، شامل چنین تحذیر و هشدارى است (5) ، و تمثیل منافق به درخت «حنظل» براى شناساندن منافق و ویژگى هاى او به مردم است: «مثل منافق، مانند درخت حنظل است که برگ هایش سرسبز ولى طعم آن تلخ است . (6) » در سخنى جامعه شناسانه ، وجود منافقان عالم نما را گوشزد مى کند و مى فرماید : شما در عصرى هستید که گوینده به حق، اندک و زبان به راستى ناگشاده و ملازم حق خوار است . اهل آن همگى سازشکار و جوانشان تندخو و پیرشان گنهکار و عالمشان منافق و نزدیکشان ، بیرون رونده اند. کهتر ایشان ، مهترشان را بزرگ نمى دارد و توانگرشان از فقیرشان دستگیرى نمى کند . (7) ».از نظر تاریخى مى توان مصداق هایى همچون ابوموسى اشعرى و عبدالله بن عمر را در نظر آورد و برخورد منافقانه ابن عمر را در بیعت نکردن و خیانت ابوموسى اشعرى را در یارى نرساندن به امام در جنگ جمل به یاد آورد (8) امام در نامه اش به محمد بن ابى بکر، هنگامى که او را به جانب مصر روانه مى کند، از همین منافقان برحذرش مى دارد و آن را بر هشدار پیامبر مبتنى مى کند که فرمود: «من بر امتم از مؤمن و مشرک نمى ترسم؛ چه، مؤمن را خداوند با ایمانش باز مى دارد و مشرک را خدا به سبب شرکش قلع و قمع مى کند . بلکه من از آن که در درون منافق و به زبان عالم مى نماید، مى ترسم . آنچه [نیکو] مى دانید، مى گوید و آنچه منکر مى دانید ، مى کند. (9) » امام همچنین در وصیتش به کمیل که افزون بر کمالات اخلاقى و عرفانى، مدتى ولایت « هیت » را در شمال غربى انبار به عهده داشت (10) ، فرمان مى دهد از منافقان بپرهیزد و با خائنان مصاحبت نکند (11) نیز به فردى از شیعیانش مى فرماید : «بکوش تا زیر بار احسان منافقى نروى. (12) »1. فلا تتخذوا منهم أولیاء. (سوره نساء ، آیه 89 و 140)
2. هم العدو فاحذرهم. (سوره منافقون، آیه 4)
3. فأعرضوا عنهم ، إنهم رجس. (سوره توبه، آیه 95)
4. خصال، ص 232، ح .74
5. احذرکم أهل النفاق فإنهم الضالون المضلون. (نهج البلاغه، خطبه 194)
6. غرر الحکم، حدیث . 9878
7. غرر الحکم، حدیث 3857؛ نهج البلاغه، خطبه .230
8. طبرانى، معجم کبیر، ج 19، ص 388، ح 910؛ کافى، ج 1، ص 397، ح . 1
9. نهج البلاغه ، نامه . 27
10. موسوعة الامام على فى الکتاب و السنة و التاریخ، ج 12، ص .272
11. بحار الانوار، ج 77، ص 271 ،ح 1 و ج 78، ص 9، ح .16
12. بحار الانوار، ج 75، ص 384، ح .7