یکى از حکمت ها و اسرار غیبت و پنهان زیستى امام مهدى(عج)، امتحان و آزمایش انسان ها – به خصوص شیعیان – است. آنان در این ابتلا و آزمون، باید پایبندى و باور عمیق خود به مهدویت و میزان اخلاص و علاقه خود را نشان دهند. در غیبت امام مهدى(عج) شباهت هایى به سایر پیامبران وجود دارد ؛ به ویژه آنکه آنها نیز داراى غیبت – کوتاه مدت یا طولانى – بودند. خداوند همان طور که با غیبت پیامبران، امت آنان را آزمایش کرده است ؛ مى خواهد امت اسلامى را نیز بیازماید و شاید این برابرى طول غیبت خاتم الاوصیاء با غیبت مجموع پیامبران، براى این باشد که مى خواهد این امت را با آزمایش هایى سخت تر از آزمون آنها، بیازماید.

از روایات مختلف، به دست مى آید که مؤمنان در دوره غیبت، گرفتار آزمایش هاى بزرگى خواهند شد ؛ چنان که امت هاى قبلى نیز دچار آزمون ها و ابتلاهاى مختلفى بودند : «أَ حَسِبَ النّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ. وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْکاذِبِینَ»[1] ؛ «آیا مردم گمان مى کنند، همین که به زبان بگویند ایمان آوردیم، دست از سر آنها بر مى داریم و آزمایش نمى شوند؟ مردمى را که قبل از ایشان بودند نیز آزمودیم و خداوند مى داند که چه کسانى راستگو و چه کسانى دروغگویند و در امتحان درست یا نادرست از آب در آیند…».

از آنجایى که غیبت طولانى مى شود، عده اى از مردم دچار تردید، حیرت و… مى شوند و از باور به ظهور منجى موعود، بر مى گردند؟! این آسیب ها و عوامل مشکل زا در عصر غیبت، عبارت است از :

1. حیرت و سرگردانى ؛ امام عسکرى (علیه السلام)  فرمود : «بدانید که فرزندم غیبتى خواهد داشت که نادانان، در آن دچار سرگردانى مى شوند ؛ و آنها که براى ظهورش از پیش خود وقت تعیین مى کنند، به دروغ گویى مى افتند»[2]. ابن عباس نیز گفته است : «پس از یک غیبت طولانى و حیرت ظلمانى، ظاهرمى شود»[3].

2. گمراهى و ضلالت ؛ یعنى در این دوران، عده اى از مردم از مسیر حق برگشته، دچار انحراف و گمراهى مى شوند و از هدایت هاى الهى باز مى مانند، پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)  فرموده است : «تکونُ له غیبة و حیرة تَضِلُّ فیها الأمم»[4] ؛  «براى او غیبت و براى امت حیرتى خواهد بود که خیلى ها در آن دوران گمراه خواهند شد».

سدیر مى گوید : امام صادق (علیه السلام)  فرمود : «…واى بر شما! در کتاب جَفر نظر انداختم… و در ولادت قائم ما و غیبت او و طولانى شدن آن و مدت عمر وى، تأمّل کردم و دیدم که مردم با ایمان، گرفتار بلاها و مصیبت ها هستند و به جهت طولانى شدن دوران غیبت، در دل هایشان شک و تردید راه مى یابد و بیشتر آنها از دینشان بر مى گردند…»[5].

3. برگشت از اعتقاد به مهدویت ؛ امام رضا (علیه السلام)  از پدران بزرگوارش از امام على (علیه السلام)  نقل مى کند : «در دوران غیبت جز دینداران ناب – که یقین در جانشان رسوخ کرده و خداوند از آنان بر ولایت ما پیمان گرفته و ایمان در جانشان ثابت کرده و به دم الهى یاریشان نموده است – کسى بر اعتقاد خود، استوار نخواهد ماند»[6]. در همین مضمون از امام عسکرى و امام سجاد (علیه السلام)  نیز روایاتى نقل شده است[7].

3. قساوت و تیره شدن دل ها ؛ به جهت طولانى شدن غیبتش، دل ها سخت و تیره مى شود و جز آنها که خداوند ایمان به او را در قلوب شان نشانده و به دم الهى یاریشان کرده است، کسى دیگر بر اعتقاد او باقى نماند»[8].

4. عدم تحمل و بردبارى ؛ امام صادق (علیه السلام)  نیز فرموده است : «شتاب مردم براى این کار آنان را هلاک مى سازد. خداوند براى شتاب مردم، شتاب نمى کند ؛ براى این امر، مدتى هست که باید پایان پذیرد. اگر مدت آن سرآید، نه ساعتى جلو مى افتد و نه ساعتى تأخیر مى شود»[9].

5. شک در حیات و زنده بودن حضرت ؛ امام صادق (علیه السلام)  فرموده است : «… جدا مورد آزمایش قرار مى گیرید تا جایى که مردم مى گویند : مهدى، مرده یا کشته شده است ؛ اگر زنده است، پس کجا است و چه مى کند؟! چشمان مؤمنان بر او مى گریند و همچون کشتى طوفان زده، به اضطراب مى افتند ؛ به جز کسانى که خداوند از آنان پیمان گرفته و به دم الهى یاریشان کرده، کس  دیگرى رستگار نخواهد شد»[10].

6. انحراف و برگشت از دین ؛ یکى از ابتلائات و آسیب هاى دوران غیبت، برگشت عده اى از آیین الهى و ضعف و سستى در دیندارى و یگانه پرستى است. امام کاظم (علیه السلام)  فرمود : «هنگامى که پنجمین فرزند امام هفتم، از دیده ها ناپدید شد، از خدا بترسید و به او پناه ببرید و در مورد دین و آیین خود، کسى شما را از دینتان منحرف نکند [ ؛ زیرا] براى صاحب این امر غیبتى هست تا آنها که به او عقیده دارند، از اعتقاد خود باز گردند»[11].

محمد بن مسلم و ابوبصیر روایت کرده اند که امام صادق (علیه السلام)  فرمود : «این کار به سامان نمى رسد [و ظهور محقق نمى شود] مگر اینکه دو سوم مردم از دین برگردند ؛ ما گفتیم : اگر دو سوم مردم از دین برگردند، دیگر چه کسى باقى خواهد ماند؟! امام (علیه السلام)  فرمود : آیا دوست ندارید در بین یک سوم باقى مانده باشید؟»[12].

7. دشوارى حفظ ایمان ؛ شدت ها و پیشامدهاى ناگوار و تحوّلاتى که روى مى دهد، مردم را زیر و رو کرده و حفظ ایمان و استقامت در این راه را دشوار مى سازد و ایمان افراد در مخاطرات سخت واقع مى شود!

امام باقر (علیه السلام)  فرموده است : «بعد از غیبت و حیرت ظاهر مى شود ؛ در این دوران  تنها کسانى بر دین خود ثابت مى مانند که در ایمان خود، مخلص و با روح یقین همراه باشند و آنان کسانى اند که خداوند از آنها درباره ولایت ما پیمان گرفته و در دل آنها، ایمان را مستقر ساخته و آنها را با روحى از خود تأیید کرده است»[13].

8. کمبودها و نارسایى هاى زندگى ؛ یکى از امتحانات مردم در عصر غیبت و ابتلائات شدید آنان، گرانى، کسادى، مرگ و میر، جنگ ها، کمى محصولات کشاورزى، دچار شدن به پادشاهان ستمگر و… است.

امام صادق (علیه السلام)  خطاب به محمد بن مسلم فرمود : «پیش از قیام قائم(عج)، نشانه هایى است که خداوند آنها را ظاهر خواهد ساخت». محمد بن مسلم پرسید : آنها چیست؟ فرمود : خداوند آنها را چنین بیان فرموده است:

«وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ»[14].

«لنبلونّکم»، یعنى امتحان مى کنیم شما مؤمنان را قبل از خروج قائم(عج).

«بشى من الخوف» ؛ یعنى، به وسیله پادشاهان… در آخر سلطنت آنها.

«والجوع» ؛ یعنى، با گرانى قیمت ها. «و نقص من الاموال» ؛ یعنى، با کسادى تجارت و کمى درآمد». «و الانفس»، یعنى، با کمى رشد زراعت.

«و بشّر الصابرین»، یعنى، نوید بده در آن زمان، صبر پیشگان را با ظهور قائم و آن بعد از یک فتنه سخت و کمرشکن است که هر دوستى و خویشى را درهم مى ریزد. همسایه به همسایه اش هجوم برده، گردنش را مى زند! در چنین روزگارى، به زمین بچسبید و دست و پاى خود را تکان ندهید»[15]. و نیز فرموده است : «ترس اهل عراق و بغداد را احاطه مى کند و مرگ ناگهانى و پیاپى در آنجا شایع مى شود و کمبود در اموال، اشخاص و میوه ها ظاهر مى شود و زراعت کمتر رشد مى کند»[16].

9. اختلاف و تبرّى از همدیگر ؛ یکى از آسیب هاى فراروى جوامع اسلامى در این دوران، وجود اختلافات و کشمکش ها و پراکندگى و دورى مردم از همدیگر است. امیرمؤمنان على (علیه السلام)  فرموده است : «چه بر شما خواهد گذشت وقتى امام هدایتگر و نشانه حق را به چشم نبینید؟ گروهى از گروه دیگر بیزارى مى جویید»[17].

امام صادق (علیه السلام)  نیز مى فرماید : «چه بر شما خواهد گذشت، وقتى امام هدایتگر… را به چشم نبینید، گروهى از گروه دیگر بیزارى مى جویید ؛ آن گاه سخت مورد آزمایش واقع مى شوید و ناخالصان شما، از راستان شما، جدا خواهند شد. اول روز در اخبار و آثار اختلاف و مشاجره خواهید داشت و آخر روز، کارتان به کشت و کشتار خواهد کشید»[18].

10. دروغ گویى و تعیین وقت ظهور ؛ امام صادق (علیه السلام)  فرموده است : آنان که وقت تعیین کردند، دروغ گفتند ما اهل بیتى هستیم که وقت معیّن نمى کنیم…»[19].

11. ضعف و سستى در حفظ عقاید حقه ؛ عصر غیبت، دوران هجوم شبهات، فزونى انحرافات و اندیشه هاى نادرست و باطل و دنیا گرایى ها و نادانى ها است و بدین جهت، پا برجا ماندن بر عقاید درست و حق دشوار است. امام صادق (علیه السلام) فرمود : «هنگامى که امر غیبت، واقع شود، به آنچه در دست دارید (عقاید حقه) چنگ بزنید تا قضیّه آشکار شود و فرمان خدا فرا رسد»[20]. و نیز : «براى مردم روزگارى فرا مى رسد که همگان دچار تب و لرز مى گردند ؛ علم و دانش در آن دوران، در هم پیچیده مى شود ؛ آن سان که مار در لانه خود به دور خویش مى پیچید. در آن هنگام ستاره آنها طلوع مى کند». گفته شد : مراد از تب و لرز چیست؟ فرمود : «روزهاى فترت که همگان دچار ضعف و سستى مى گردند ؛ در آن ایام بر عقاید خود استوار باشید تا خداوند ستاره شما را ظاهر گرداند».

نتیجه گیرى :

با توجه به این آسیب ها و چالش ها، روشن مى شود که در عصر غیبت، امتحان و آزمون انسان ها بسیار دشوار است و آنان باید از این مراحل سخت و طاقت فرسا عبور کنند و میزان پایبندى، باورمندى، بردبارى و استقامت خود را نشان دهند. به یقین در دورانى که احتمال سرگردانى، گمراهى، تردید و برگشت از اصل مهدویت، قساوت و دلمردگى، بى اعتمادى به آموزه هاى دینى، انحراف و فسادگرى، هواپرستى، مشکلات و کمبودهاى زندگى، اختلافات و دشمنى ها، دروغ گویى و ناراستى، ضعف و سستى در دین دارى و… بیشتر از هر عصرى وجود دارد ؛ باید متدینان و یکتا پرستان در اعتقاد خود به منجى موعود، استوار و پابرجا باشند و از این آزمون سخت، سربلند بیرون آیند. بر این اساس است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله)  فرمود : «…کسانى که در دوره غیبت حضرت مهدى(عج) بر اعتقاد به او استوار هستند، از کبریت احمر نایاب ترند. جابر بن عبداللّه  انصارى بلند شد و گفت : اى رسول خدا! آیا فرزندت قائم غیبت خواهد کرد؟ فرمود : آرى به خدا قسم ؛ «وَ لِیُمَحِّصَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ یَمْحَقَ الْکافِرِینَ»[21] ؛ «خداوند مؤمنان را جدا مى آزماید و کافران را از میان بر مى دارد»[22].

باید براى رستگارى و موفق شدن در این آزمایش ها، تلاش کرد و آن گونه که در روایات آمده، رستگارى کامل جز براى دینداران ناب و مخلص و کسانى که جانشان با یقین در آمیخته و اعتقادشان محکم و شناختشان از نادانى ها و نادرستى ها پیراسته شده است ؛ براى کسى دیگر میسّر نیست.

فقط با داشتن چنین شرایط و حالاتى است که بنده پروردگار، به قضاى الهى و حکم پروردگار در تمام امور، خشنود است و نسبت به غیبت و دیگر مسائل مربوط به آن هیچ شک و تردیدى به دل راه نمى دهد و بر اعتقاد به امامت امام غایب استوار و ثابت مى ماند و همیشه یاد او را در دل دارد و این چیزها جز با تلاش پیگیر و حرکت در راه بندگى حقیقى و خالصانه، از راه دیگرى به دست نمى آید[23].

---

پی نوشت ها

[1]. عنکبوت 29، آیه 2و3.

[2]. اثبات الهداة، ج 3، ص 482، ح 189.

[3]. یوم الخلاص، ج 1، ص 346 ؛ الزام الناصب، ص 62.

[4]. کشف الغمة، ج، ص 311 ؛ بحار الانوار، ج 51، ص 72.

[5]. اثبات الهداة، ج 3، ص 475، ح 162.

[6]. اثبات الهداة، ج 3، ص 464، ح 117.

[7]. ر.ک : همان، ج 3، ص 79، ح 180 و ص 467، ح 127.

[8]. اثبات الهداة، ج 3، ص 488، ح 20.

[9]. اصول کافى، ج 1، ص 369 ؛ الغیبة النعمانى، ص 158.

[10]. اثبات الهداة، ج 3، ص 473، ص 154.

[11]. الغیبة النعمانى، ص 78 ؛ بحار الانوار، ج 51، ص 150 ؛ منتخب الاثر، ص 218.

[12]. اثبات الهداة، ج 3، ص 510، ح 331.

[13]. کشف الغمة، ج 3، ص 311 ؛ منتخب الاثر، ص 229.

[14]. بقره 2، آیه 155.

[15]. ارشاد، شیخ مفید، ص 340 ؛ الغیبة النعمانى، ص 132.

[16]. یوم الخلاص، ج 1، ص 338.

[17]. اثبات الهداة، ج 3، ص 510، ح 334.

[18]. همان، ص 473، ح 155.

[19]. الغیبة طوسى، ص 263 ؛ اصول کافى، ج 1، ص 368 ؛ بحار الانوار، ج 52، ص 114.

[20]. بحار الانوار، ج 52، ص 133 ؛ یوم الخلاص، ج 1، ص 331.

[21]. آل عمران 3، آیه 141.

[22]. اثبات الهداة، ج 3، ص 461، ح 107.

[23]. على سعادت پرور، ظهور نور، ص 99.