مضمون و ظاهر آیه ی 70، سوره ی مبارکه ی إسراء (17) می فرماید: « وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً ».مفسرین در تفسیر آیه ی شریفه فوق مطالبی را بیان نموده اند :
یکى از طرق تربیت و هدایت، همان دادن شخصیت به افراد است، قرآن مجید در این آیه به بیان شخصیت والاى نوع بشر و مواهب الهى نسبت به او مى پردازد، تا با توجه به این ارزش فوق العاده به آسانى گوهر خود را نیالاید و خویش را به بهاى ناچیزى نفروشد، مى فرماید: ما فرزندان آدم را گرامى داشتیم (وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ).سپس به سه قسمت از مواهب الهى، نسبت به انسانها اشاره کرده مى گوید:ما آنها را با مرکبهاى مختلفى که در اختیارشان قرار داده ایم در خشکى و دریا حمل کردیم (وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ) دیگر اینکه آنها را از طیبات روزى دادیم (وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ).با توجه به وسعت مفهوم کلمه طیب که هر موجود پاکیزه اى را شامل مى شود، گستردگى این نعمت بزرگ الهى آشکار مى گردد.سوم اینکه ما آنها را بر بسیارى از مخلوقات خود فضیلت و برترى دادیم (وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلًا).
چند نکته:
1- مرکب، نخستین نعمت انسان در اینجا این نکته جلب توجه مى کند که چرا خداوند از میان تمام مواهبى که به انسان بخشیده نخست به مساله حرکت او در خشکى و دریا اشاره مى کند؟این ممکن است به آن جهت باشد که بهره گیرى از طیبات و انواع روزیها بدون حرکت امکان پذیر نیست و حرکت انسان بر صفحه زمین نیاز به مرکب راهوار دارد، آرى حرکت مقدمه هر گونه برکت است.و یا به این جهت که مى خواهد سلطه او را بر کل پهناى زمین، اعم از دریا و صحرا مشخص کند چرا که هر یک از انواع موجودات بر قسمتى از محدوده زمین سلطه دارند، تنها انسان است که بر کل این کره خاکى حکومت مى کند، بر دریا، صحرا، و فراز هوا.
2- گرامى داشت انسان از سوى خداونددر اینکه خداوند انسان را به چه چیز گرامى داشته که در آیه فوق به طور سربسته مى گوید ما انسان را گرامى داشتیم، در میان مفسران گفتگو است، بعضى به خاطر اعطاى قوه عقل و نطق و استعدادهاى مختلف و آزادى اراده مى دانند.بعضى اندام موزون و قامت راست.بعضى موهبت انگشتان که انسان با آن بسیار کارهاى ظریف و دقیق را مى تواند انجام دهد و همچنین قدرت بر نوشتن دارد.بعضى به اینکه انسان تقریبا تنها موجودى است که مى تواند غذاى خود را با دست بخورد.بعضى به خاطر سلطه او بر تمام موجودات روى زمین.و بعضى به خاطر شناخت خدا و قدرت بر اطاعت فرمان او مى دانند.ولى روشن است که این مواهب در انسان جمع است، و هیچگونه تضادى با هم ندارند، بنا بر این گرامی داشت خدا نسبت به این مخلوق بزرگ با همه این مواهب و غیر این مواهب است.خلاصه اینکه انسان امتیازات فراوانى بر مخلوقات دیگر دارد که هر یک از دیگرى جالبتر و والاتر است.و روح انسان علاوه بر امتیازات جسمى مجموعه اى است از استعدادهاى عالى و توانایى بسیار براى پیمودن مسیر تکامل بطور نامحدود.
3- تفاوت کرمنا و فضلنا.در اینکه میان این دو چه تفاوتى است؟ نظرات گوناگونى اظهار شده است.بعضى گفته اند کرمنا اشاره به مواهبى است که خدا ذاتا به انسان داده است، و فضلنا اشاره به فضائلى است که انسان به توفیق الهى، اکتساب مى کند. این احتمال نیز بسیار نزدیک به نظر مى رسد که جمله کرمنا به جنبه هاى مادى اشاره مى کند و فضلنا به مواهب معنوى، زیرا کلمه فضلنا غالبا در قرآن به همین معنى آمده است.
4- معنى کثیر در اینجا چیست؟بعضى از مفسران آیه فوق را دلیل بر فضیلت فرشتگان بر کل بنى آدم دانسته اند، چرا که قرآن مى گوید ما انسانها را بر بسیارى از مخلوقات خود برترى دادیم، و طبعا گروهى در اینجا باقى می ماند که انسان برتر از آنها نیست و این گروه جز فرشتگان نخواهند بود.ولى با توجه به آیات آفرینش آدم و سجود و خضوع فرشتگان براى او و تعلیم علم اسماء به آنها از سوى آدم، تردیدى باقى نمى ماند که انسان از فرشته برتر است، بنا بر این، کثیر در اینجا به معنى جمیع خواهد بود و به گفته مفسر بزرگ طبرسى در مجمع البیان، در قرآن و مکالمات عرب، بسیار معمول است که این کلمه به معنى جمیع مى آید.طبرسى مى گوید: معنى جمله این است انا فضلناهم على من خلقناهم و هم کثیر: ما انسان را بر سایر مخلوقات برترى بخشیدیم و سایر مخلوقات بسیارند.قرآن درباره شیاطین مى گوید: و اکثرهم کاذبون (سوره شعراء آیه 223) بدیهى است که شیاطین همه دروغگو هستند نه اکثر آنها.و به هر حال اگر این معنى را خلاف ظاهر بدانیم آیات آفرینش انسان قرینه روشنى براى آن خواهد بود.
5- چرا انسان برترین مخلوق خدا است؟پاسخ این سؤال چندان پیچیده نیست، زیرا مى دانیم تنها موجودى که از نیروهاى مختلف، مادى و معنوى، جسمانى و روحانى تشکیل شده، و در لابلاى تضادها مى تواند پرورش پیدا کند، و استعداد تکامل و پیشروى نامحدود دارد، انسان است.حدیث معروفى که از امیر مؤمنان على (علیه السلام) نقل شده نیز شاهد روشنى بر این مدعا است: خداوند خلق عالم را بر سه گونه آفرید: فرشتگان و حیوانات و انسان، فرشتگان عقل دارند بدون شهوت و غضب، حیوانات مجموعه اى از شهوت و غضبند و عقل ندارند، اما انسان مجموعه اى است از هر دو تا کدامین غالب آید، اگر عقل او بر شهوتش غالب شود، از فرشتگان برتر است و اگر شهوتش بر عقلش چیره گردد، از حیوانات پست تر . (نور الثقلین، ج 3، ص 188).در اینجا یک سؤال باقى می ماند و آن اینکه آیا همه انسانها از فرشتگان برترند؟ در حالى که گروهى بى ایمان و شرور و ستمگر هستند که از پست ترین خلق خدا محسوب مى شوند و به تعبیر دیگر آیا بنى آدم در آیه مورد بحث همه انسانها را شامل مى شود یا تنها گروهى از آنها را؟.پاسخ این سؤال را در یک جمله مى توان خلاصه کرد، و آن اینکه: آرى همه انسانها برترند، اما بالقوه و بالاستعداد، یعنى همگى این زمینه و شایستگى را دارند، حال اگر از آن استفاده نکنند، و سقوط نمایند مربوط به خودشان است.گر چه برترى اساسى انسان بر سایر موجودات روى جنبه هاى معنوى و انسانى او است ولى بى مناسبت نیست که بدانیم به گفته دانشمندان انسان حتى از نظر نیروهاى جسمانى در بعضى از جهات از سایر جانداران قویتر و نیرومندتر است (هر چند از پاره اى جهات ضعیفتر به نظر مى رسد).نویسنده کتاب انسان موجود ناشناخته الکسیس کارل مى گوید: بدن انسان داراى استحکام و ظرافت فوق العاده اى مى باشد و در مقابل هر نوع حادثه استقامت مى ورزد، هم چنین در مقابل بى غذایى، بیخوابى، خستگى، غصه افراطى، درد، بیمارى، رنج، پرکارى و در مورد حفظ موازنه و تعادل حیرت انگیز بدن و روح خویش، تحمل عجیبى از خود نشان مى دهد، حتى مى توان گفت که انسان از تمام حیوانات پردوامتر، پرتلاشتر است، با این توانایى جسمى و فکرى شگرفش توانسته است، اینهمه امور، صنایع، و تمدن کنونى را به وجود آورد و برتریش را بر همه جانداران به اثبات رساند.
(انسان موجود ناشناخته، ص 73- 74).و … .
جهت اطلاع بیشتر ر. ک:
– تفسیر نمونه، ج 12، ص197
– 202.- تفسیرالمیزان، ذیل آیه مورد نظر.