چکیده

تصویر جامعه منتظر ظهور، به ترسیم جامعه پس از ظهور ربط پیدا می کند. جامعۀ منتظر دارای شاخصه هایی است که مهمترین آنها همراستایی کلیه فعالیتهایش با قرآن و سنت است؛ برای تحقق جامعه مهدوی نیاز به داشتن چنین جامعه ای احساس می شود. جامعه ای که معنای انتظار را به درستی فهمیده است. حال جامعه منتظر چه ویژگی و شاخصه هایی دارد که با داشتن این ویژگی ها زمینه برای ایجاد جامعه آرمانی و ایده آل مهدوی فراهم می شود؟

کلیدواژه: جامعه مهدوی، انتظار، جامعه منتظر، آرمان شهر، شاخصه، شاخصه های جامعه منتظر، عدل

طرح مساله

انسان ها همیشه در آرزوی رسیدن به جامعه ای معقول هستند که در آن عدالت، برابری، آسایش، رفاه و امنیت مبتنی بر آموزه های قرآن و سنت وجود داشته باشد. تحقق جامعه ی عاری از ظلم و ستم و لبریز از عدالت که همه نیازهای مادی و معنوی در آن تأمین شود، وعده حتمی الهی و آرمان بزرگ انسان هاست که هنوز به صورت کلان و فراگیر محقق نشده است. مقدّمه تحقّق این وعده الهی، شکل گیری جامعه منتظر است. جامعه-ای که افراد در آن به درک درستی از معنای انتظار رسیده باشند. به گونه ای که بتوانند زمینه ساز تشکیل جامعه مهدوی شوند. این همان جامعه منتظر است. اساسا جامعه منتظر باید چه شاخصه هایی را دارا باشد؟ و چگونه می توان در چنین جامعه ای زمینه ایجاد جامعه مهدوی را فراهم کرد؟

تحقق جامعه ی عاری از ظلم و ستم و لبریز از عدالت که همه نیازهای مادی و معنوی در آن تأمین شود، وعده حتمی الهی و آرمان بزرگ انسان هاست

برای داشتن تصویری صحیح از جامعه مهدوی، لازم است علاوه بر شناخت شاخصه های آن، ویژگی های جامعه منتظر را نیز به تصویر کشید. برای رسیدن به شاخصه های جامعه منتظر ابتدا برخی از ویژگی های جامعه مهدوی را مورد توجه قرار داده و سپس به انعکاس آن ویژگی ها در جامعه منتظر – جامعه ای که برای شکل-گیری و محقق شدن جامعه مهدوی لازم الوجود است – پرداخته شود.

1- جامعه مهدوی (جامعه پس از ظهور)

در طول تاریخ رویکرد نخبگان بشری به سوی جامعه آرمانی و رسیدن به آن بوده و برای رسیدن به آن طرح های فراوانی ارائه داده اند. افلاطون نقشه «اتوپیا» برای انسانیت طرح می کند. ابونصر فارابی از «مدینه فاضله» سخن می گوید، توماس از «شهر آفتاب» می گوید، «مور» به «بهشت زمینی» نوید می دهد.

بی‌شک، جامعه در عصر حاکمیت حضرت مهدی(عجل الله تعالی فرجه) هیچ شباهتی با دولت ها و حکومت‌های موجود در عالم ندارد؛ نوع حکومت در جامعه مهدوی، الهی و بر مبنای ایمان به خدای یگانه و توحید خالص است و حاکم آن نیز امام معصوم، احیاکننده شریعت نبوی و مجری دستورهای الهی است. جامعه مهدوی در حقیقت همان آرمان شهر اسلامی است که با مؤلفه هایی چون معرفت، عدالت، اصلاحات و… آراسته شده است و آرزویِ همه ی انسان ها، در تمام دوره ها بوده است. مدینه فاضله اسلامى – که در عصر ظهور به دست مهدى موعود بنا مى شود – ویژگى ها و خصایصى دارد که آن را از سایر مدینه ها، ممتاز و جدا مى سازد؛ جامعه منتظر باید از تمام توان خود -با کسب شاخصه های ممتاز یک مدینه که به برخی از آنها در اینجا اشاره خواهد شد- در راستای محقق شدن چنین جامعه ای استفاده ببرد.

نوع حکومت در جامعه مهدوی، الهی و بر مبنای ایمان به خدای یگانه و توحید خالص است

1-1- حاکمیت اسلام

پیشرفت ها در عصر ظهور، معلول عواملى است که یکى از آنها وجود رهبرى معصوم، پاک و منزه از هر نوع عیب و نقص است. او فقط وابسته به خدا است و به همه ملت ها، جمعیت ها و نژادها، با چشم برابرى نگاه مى کند. بین سیاه و سفید فرقى نمى گذارد. در جامعه مهدوی اداره امور جهان، در کف با کفایت صالح ترین افراد بشر قرار خواهد گرفت و به برکت وجود آن حاکم معصوم الهى، بشریت از آسیب ظلم و ستم نجات خواهد یافت. در واقع حکومت در عصر غیبت، حکومت قانون است و حاکم در حقیقت قانون است. همه در پناه قانون اسلامند. هیچ حاکمی حق ندارد برخلاف مقررات و قانون شرع مطهر قدمی بردارد. اسلام دین قانون است.

1-2- عدالت

در اسلام، مساله عدل، از روز نخست در تمام زمینه ها مورد توجه بوده است. حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه) با هدف برقراری عدالت و ایجاد حکومت عدل ظهور خواهد کرد. از قرآن و سنت بر مى آید که عدل و مظاهر آن، پسندیده و موجب خشنودى حضرت حق است.

در واقع حکومت در عصر غیبت، حکومت قانون است. حاکم در حقیقت قانون است. همه در امان قانونند. در پناه قانون اسلامند. هیچ حاکمی حق ندارد برخلاف مقررات و قانون شرع مطهر قدمی بردارد. اسلام دین قانون است.

1-3- رشد تربیت انسانی

اقتصاد، سیاست، جنگ، صلح، اخلاق… همه و همه به انسان بر می گردد. از این رو، ساختن انسان و پرورش و رشد انسانیت انسان و تربیت اصولی افراد مقدمه اصلی تشکیل هر نظام صالح و انسانی است. بنابراین یکی از مهم ترین اهداف امام مهدی ـ علیه السلام ـ تربیت انسان های صالح خواهد بود. بر این اساس در جامعه مهدوی بعد از ظهور، سینه ها مالامال از صفا و صمیمیت شده و کینه ها از دل ها بیرون می رود. (عصر زندگی، حکیمی، محمد، صص 6-205)

1-4- مساوات

مساوات و برابری در نظام تکوین و آفرینش در هر رنگ، نژاد، زبان، شکل و… برابری در برابر قانون، برابری در بهره برداری از مواهب طبیعی (معادن، طبیعت، جنگلها،…) برابری در تقسیم بیت المال به نحوی که در همه زمینه ها، جامعه از تبعیض و بی عدالتی خالی شده و مساوات برقرار می گردد. (ر.ک عصر زندگی، حکیمی، محمد، صص 133-142)

1-5- امنیت و رفاه

از دیگر خصوصیات مدینه فاضله امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) ایجاد امنیت اجتماعی است. امنیت در یک جامعه شرط لازم برای رشد و تعالی افراد و زمینه ساز همه فعالیت های درست و مفید اجتماعی است. در سایه امنیّت اجتماعی، منافع عمومی تأمین و قانون مانع تجاوز و دست درازی افراد به حق و حقوق دیگران می شود. ( ر.ک عصر زندگی، حکیمی، محمد، صص 197-199)

از دیگر خصوصیات مدینه فاضله امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) ایجاد امنیت اجتماعی است. امنیت در یک جامعه شرط لازم برای رشد و تعالی افراد و زمینه¬ساز همه فعالیت¬های درست و مفید اجتماعی است. در سایه امنیّت اجتماعی، منافع عمومی تأمین و قانون مانع تجاوز و دست درازی افراد به حق و حقوق دیگران می¬شود. ( ر.ک عصر زندگی، حکیمی، محمد، صص 197-199)

امنیت در یک جامعه شرط لازم برای رشد و تعالی افراد و زمینه¬ساز همه فعالیت¬های درست و مفید اجتماعی است

1-6- رشد عقلی و تکامل علم

روزگار رستاخیز امام مهدی (علیه السلام) انسان، دوران تکرار اشتباه ها و تجربه های پیاپی را پشت سر می گذارد و نقطه های ابهام، تردید و سرگردانی، محو می شود. او هر روز به شناخت تازه و اصیل، دست پیدا می کند… واپس گرایی و تکرار در آن راه ندارد و در این زمان است که بشر به مرز نهایی و آرمانی تکامل شناخت و خردورزی، دست می یابد. (ر.ک عصر زندگی، حکیمی، محمد، ص188-190)

1-7- وحدت عقیدتی

در دوران ظهور امام زمان علیه السلام جهان بینی واحدی بر جهان حاکم می گردد، و یکپارچگی و یگانگی واقعی در عقیده مردم، پدید می آید. و مردمان همه یک دل و یک زبان به سوی سعادت و صلاح، حرکت می کنند.( ر.ک عصر زندگی، حکیمی، محمد، صص 99-101)

2- جامعه منتظر( جامعه قبل از ظهور)

از وظایف منتظران واقعی آماده کردن زمینه برای ظهور امام زمان( عجل الله تعالی فرجه) است که آن عبارت است از عمل کردن به احکام اسلامی و حاکمیت قرآن و اسلام (بیانات رهبری در تاریخ 25/9/76) بنابراین جامعۀ منتظر جامعه ای است که کلیه فعالیتها و جهتگیری‌هایش مطابق با قرآن و سنت است. در این جامعه باید سیاست، حاکمیت، اقتصاد و معشیت مردم مطابق با قرآن و سنت باشد. در چنین جامعه ای است که انتظار معنا پیدا می‌کند. اکنون که دوران محرومیت از ظهور است، باید با تمسک به ریسمان محکم انتظار، خود را برای فرج آن حضرت آماده سازیم. باید دین را از آگاهان به دین و شریعت بیاموزیم، به آن عمل کنیم، فرهنگ صحیح و عمیق انتظار را در جامعه خود در همه طبقات پیاده نماییم و بالاخره باید جامعه‌ای در حد امکان، مهدوی داشته باشیم. این جامعه همان جامعة منتظر است. در ادامه شاخصه ها و ویژگی‌های جامعه منتظر یا همان جامعه قبل از ظهور مورد توجه قرار می گیرد.

2-1. انتظار پویا و سازنده

جامعۀ منتظر جامعه ای است که کلیه فعالیتها و جهتگیری‌هایش مطابق با قرآن و سنت است. انتظار یکی از مهم‌ترین و پرارزش‌ترین وظایف و تکالیف شیعه در عصر غیبت موعود جهان است. انتظار در لغت به معنای «انتظار کشیدن و مراقب بودن» است و معمولاً به حالت کسی گفته می‌شود که از وضع موجود ناراحت است و برای ایجاد وضع بهتر تلاش می‌کند. این انتظار دست روی دست گذاشتن نیست بلکه انتظار حاکمیت الهی است و لازمه این انتظار آماده سازی خود است. کسی منتظر واقعی آن حضرت است که علاوه بر خودسازی به «دگرسازی» نیز بپردازد، تا از این طریق، زمینه ظهور آن حضرت را فراهم کند. به طور کلی، انتظار فرج در هر امری، از اعمال صالح است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در فضیلت انتظار می‌فرمایند: «بهترین اعمال امت من، انتظار رسیدن فرج است از نزد خدای عزیز جلیل.» (عیون اخبار الرضاء، شیخ صدوق، ص 36 و کمال الدین و تمام النعمه، شیخ صدوق، ص 644) امام موعود، یار واقعی مظلومان و حامی حقیقی مستضعفان است. پس جامعه منتظِر و انسان های دارای خصلت انتظار باید در زمینه خواست ها و هدف های امامشان عمل کنند و اگر چنین شد، در قلمرو جامعه منتظر، محروم تهی دست و بیمار بی درمان و دلتنگ و افسرده و اندوهگین و گرفتاری باقی نخواهد ماند. (عصر زندگی، حکیمی، محمد، ص 9-278)

2-2- مشروعیت

از جمله اصولی که باید در جامعه منتطر رعایت شود، اصل مشروعیت است. حاکمان باید توجه داشته باشند که مشروعیت حکومت آنها از چه ناحیه‌ای تأمین شده است و بر همین اساس بر حفظ و تداوم این مشروعیت مراقبت نمایند. در جای خود ثابت شده است که از میان ملاک‌های حقانیت و مشروعیت، ملاک حقانیت و مشروعیت الهی پذیرفتنی است و هیچ یک از ملاک‌های زور و غلبه، وراثت، توافق جمعی، اکثریت و… نمی‌تواند ملاک مشروعیت واقعی باشد. مشروعیت الهی؛ حسن رضایت‌مندی، اطمینان، فداکاری و مسئولیت در حاکمان و مردم را بالا می‌برد و از این طریق بر کارآمدی جامعه منتظر نیز می‌افزاید.

لازمه انتظار آماده سازی خود است. کسی منتظر واقعی آن حضرت است که علاوه بر خودسازی به «دگرسازی» نیز بپردازد، تا از این طریق، زمینه ظهور آن حضرت را فراهم کند

2-3- تهذیب نفس و اصلاح فردی

یکی از وظایف مهم منتظران دولت حق، پارسائی و آراستگی به اخلاق خوب و پسندیده است. امام صادق (علیه السلام) فرمود «هر کس شادمان می گردد از اینکه از یاران حضرت مهدی (عجل الله

تعالی فرجه) باشد، باید منتظر باشد و به پرهیزکاری و اخلاق نیکو رفتار نماید. او منتظر [واقعی ] است .» (الغیبه، نعمانی، محمد بن ابراهیم، ص 200 )

2-4- صبر و پایداری

یکی دیگر از ویژگی های جامعه مهدویت قبل از ظهور، صبر و استقامت می باشد. پایداری و ثابت قدم بودن، خصوصیتی مهم برای جامعه مهدوی می باشد. سیدالشهداء (علیه السلام) فرمودند: «… آگاه باشید که صبرکننده در غیبت او بر اذیّت و تکذیب (دشمنان) به منزله جهاد با شمشیر است در پیش روی پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم)» (مهدی منتظر، خراسانی، محمدجواد، ص 453.)

جامعه منتظِر و انسان های دارای خصلت انتظار باید در زمینه خواست ها و هدف های امامشان عمل کنند و اگر چنین شد، در قلمرو جامعه منتظر، محروم تهی دست و بیمار بی درمان و دلتنگ و افسرده و اندوهگین و گرفتاری باقی نخواهد ماند

2-5- دعا و تضرع

از دیگر خصوصیت های جامعه مهدوی، دعا برای حفظ ایمان و دعا برای تعجیل فرج می باشد. از آنجا که روز به روز هجمه دشمنان و شبهه افکنی ها علیه مذهب تشیّع رو به افزایش است، چه بسیار از سست ایمان-ها از اعتقاد خود برگشته، منحرف می شوند. (مهدی منتظر، خراسانی، محمدجواد، صص 3-462)

2-6- گسترش امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر یکی از تکالیف عمدة دینی است. یکی از وظایف مهم مردم در دوران غیبت کبری، داشتن روحیه اصلاح گری در سطح جامعه است . هر فردی باید در برابر آحاد جامعه اسلامی احساس مسؤولیت کرده، در راه اصلاح و ساختن افراد تلاش نماید، تا جامعه و افراد آن آماده پذیرش حکومت جهانی حضرت مهدی شوند .فرایض الهی با توجه داشتن به این دو امر برقرار می‌ماند و جامعة دینی از انحراف می‌رهد. خشنودی مهدی(عجل الله تعالی فرجه) در آن است که «معروف» عملی شود و «منکر» ترک گردد. بنابراین جامعه منتظر نمی‌تواند در این مورد بی‌اعتنا باشد. حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه)، در عصر ظهور، خود بزرگ‌ترین آمر و ناهی خواهد بود. (رجوع شود به مقاله ویژگی‌های جامعه منتظر ظهور امام زمان، شعبان، مریم، همایش بین المللی دکترین مهدویت، سایتwww.mahdaviat-conference.com) آری اگر همه مسلمانان خود را موظف به اجرای امر به معروف و نهی از منکر در جامعه اسلامی بدانند، قدم های اولیه برای نیل به جامعه ایده آل و مطلوب مهدوی برداشته می شود.

خشنودی مهدی(عجل الله تعالی فرجه) در آن است که «معروف» عملی شود و «منکر» ترک گردد

2-7- اتحاد جامعه جهانی

وحدت جامعة جهانی، زمینه شکل‌گیری حکومت جهانی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) است. امت اسلام امت واحده به شمار می‌آید و همه باید خدا را پرستش کنند. منتظران مهدی هیچ‌گاه عامل تفرقه و اغتشاش نیستند، بلکه سعی دارند فرهنگ اتحاد و یک‌دلی را ترویج دهند؛ زیرا می‌دانند که وحدت زمینة شکل‌گیری حکومت موعودشان است.

2-8- تلاش برای برقراری حکومتی عدل گستر

گسترش عدل و احسان از دیگر ویژگی‌های جامعة منتظر است که جامعه منتظر باید عدالت‌پیشه و عدالت‌محور باشد تا نمونه‌ای از عدل مهدی(عجل الله تعالی فرجه) به شمار آید؛ جامعه‌ای که در انتظار تحقق عدل و داد است، خود باید مقوم و مؤید عدل در اجتماع باشد تا آیینة تمام‌نمای حکومت منجی دادگستر گردد. قرآن کریم می‌فرماید «خداوند به اقامة عدل و اشاعة احسان امر می‌کند.» (نحل، 90)

2-9- آمادگی نظامی و فرهنگی برای ظهور امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)

آماده کردن سلاح و کسب مهارت نظامی که مناسب با هر عصری باشد، برای شرکت در سپاه حضرت مهدی ( عجل الله تعالی فرجه) از وظایف منتظران است .امام صادق علیه السلام فرمود: «هر یک از شما باید برای خروج حضرت قائم (علیه السلام)، (سلاح) هر چند به اندازه یک تیر، مهیا کند.»( بحارالانوار، علامه مجلسی، ص 366) بنابراین برای نبرد بین حق و باطل جبهه حق را تقویت کرد. البتّه باید توجّه داشت که تقویت این جبهه پیش از آن‌که تقویت نظامی باشد، تقویت فرهنگی و معنوی است؛ مقصود این است که باید حق و عدل را هر چه واضح‌تر و صیقلی‌تر آشکار کرد و توان فهم مردم از حق و عدل را افزایش داد؛ به گونه‌ای که مردم بتوانند حکومت عدل را تحمّل کنند!

جامعه‌ ای که در انتظار تحقق عدل و داد است، خود باید مقوم و مؤید عدل در اجتماع باشد تا آیینة تمام‌ نمای حکومت منجی دادگستر گردد

2-10- پیوند و ارتباط با امام زمان(عجل الله تعالی فرجه) در زمان غیبت

نخستین قدم در راه ایجاد ارتباط با امام عصر، عشق و علاقه به ایشان می باشد. انسان وقتی به کسی علاقه داشته باشد، زندگیش رنگ و بوی معشوق بگیرد. دعا، زیارت‌، صلوات و توسلات مرتبط با امام عصر(عجل الله تعالی فرجه) نیز از راه های حفظ ارتباط با آن حضرت است. به خاطر اهمیت محبت به اهل بیت (علیهم السلام) خداوند در قرآن کریم، مزد رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را مودت و دوستی خاندان او قرار داده است و می فرماید: «بگو من از شما در برابر رسالتم مزدی طلب نمی کنم، به جز دوستی و مودت نسبت به اهل بیت.» (شوری، 23)

2-11- پیروی از ولایت فقیه و خط رهبری

هنگام غیبت امام باید از آداب و احکام امامان پیشین پیروی کرد و راه را چنانکه آنان فرموده اند بپیمایید. امام صادق (علیه السلام) می فرماید: « هرگاه روزی رسید که امامی از آل محمّد (صلی الله علیه و آله) در میان خود نداشتید همان امامانی را که دوست می داشتید دوست بدارید و همان کسان را که دشمن می داشتید دشن بدارید و همواره در خط رهبری و ولایت حقه جای داشته باشید و صبح و شام در حالت انتظار به سر ببرید تا خداوند ستاره هدایت شما را طالع سازد تا خداوند صاحب دین را برساند. (بحارالانوار، علامه مجلسی، ص 131)

2-12- مبارزه با شیطان و دام‌های آن

در قرآن کریم ده‌ها بار دربارة این دشمن قسم خوردة انسان‌ها هشدار می‌دهد. آشناسازی جوانان، نوجوانان و حتی کهن‌سالان، با معارف دین یعنی مسیر قرآن و اهل‌بیت (علیه السلام) از وظایف و ویژگی‌های جامعة منتظر مهدی (عج الله تعالی فرجه) در مقابل حربه‌های شیطان است. جامعة منتظر ظهور، در مقابل گناهان و اشتباهات هم‌نوعان خود هیچ‌گاه از عبارت «به من ربطی ندارد» استفاده نمی‌کند و در برابر اعمال ناشایست دیگران بی‌اعتنا نمی‌شود.

برخی از راه‌های مقابله با شیطان در عصر غیبت برای منتظران عبارتند از

– از بین بردن صفات رذیلة خود و جامعه

– تمرین تهذیب نفس که چارة اصلی برای عمل به علم اعتقادات است

– اجرای مسئولانه امر به معروف و نهی از منکر

– پیروی از قرآن و اهل‌بیت و ولایت فقیه

– دوری از دشمنان قسم خوردة اسلام که اصول و عقاید ما را زیر سؤال می‌برند

– توبه از غفلت و دعا برای فرج امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)

– برقراری ارتباط روحی و معنوی با امام زمان. (رجوع شود به مقاله ویژگی‌های جامعه منتظر ظهور امام زمان، شعبان، مریم، همایش بین المللی دکترین مهدویت، سایتwww.mahdaviat-conference.com)

. به خاطر اهمیت محبت به اهل بیت علیهم السلام خداوند در قرآن کریم، مزد رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را مودت و دوستی خاندان او قرار داده است

با فراهم شدن شاخصه های جامعه منتطر به دست منتظران واقعی، زمینه برای شکل گیری حکومت حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه) و محقق شدن جامعه مهدوی فراهم خواهد شد. پس باید با انجام اموری که دلهایمان را صیقل میدهد و روحمان را با وجود مقدس امام عصر(ارواحنا فدا) پیوند می دهد، هر چه بیشتر در تحقق این جامعه تلاش کنیم.

نتیجه

جامعة منتظر ظهور باید به وظایف خود به خوبی عمل کند. این جامعه باید توحیدگرا باشد، به نبوت و معاد و ولایت فقیه توجه خاصی کند، امر به معروف و نهی از منکر را اجرا نماید، مهدی موعود را تبلیغ کند، صبور و امیدوار باشد، همیشه ظهور را آرزو کند و برای مبارزه با شیطان و تهذیب نفس و اجرای عدالت آماده باشد. در چنین شرایطی است که جامعه منتظر می تواند انعکاسی از تصور جامعه مهدویت را در خود ببیند و عطر وجود مهدی موعود را در خود احساس کند.چرا که حضرت مهدی( عجل الله تعالی فرجه) در جامعه ای که به یادش ندبه سر می دهند، امر به معروف و نهی از منکر و برای فرجش دعا می کنند حضور دارد. بنابراین جامعه منتظر علاوه بر اینکه می تواند انعکاسی از جامعه مهدوی باشد می تواند در عصر ظهور، بخشی از جامعه مهدوی نیز باشد.

مرضیه مردانی (کارشناس ارشد فلسفه) و شهناز آذرخور (کارشناس ارشد اخلاق)

فهرست منابع:

– قرآن کریم

– الغیبه، نعمانی، محمد بن ابراهیم، ترجمه سید احمد فهرى زنجانى ، تهران، اسلامیه، 1363.

– حکیمی، محمد، عصر زندگی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ یازدهم، 1389

– عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق، منشورات اعلمی طهران، 1352

– مهدی منتظر(ع)، خراسانی، محمد جواد، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1385

– کمال الدین و تمام النعمته، شیخ صدوق، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1360

– بحارالانوار، علامه مجلسی، بیروت: موسسه الوفا، 1403.ق

– مقاله ویژگی‌های جامعه منتظر ظهور امام زمان، شعبان، مریم، سایتwww.mahdaviat-conference.com