امامان معصوم (علیه‌السلام) به خصوص امیر مومنان علی
(علیه‌السلام) که امام اول و در راس عارفان بالله است، همگی انسان های کامل هستند،
آنهم در نهایت کمال و وصول به حق تعالی. وقتی می گوییم انسان کامل یعنی دارای مقام
جمعی و در نهایت وصول و حضور قلب.
عرفا کسی را کامل و صاحب مقام جمعی می دانند که در حال توجه به
کثرت از وحدت غفلت نمی کند و همچنین در حال توجه به وحدت از کثرت ها رویگردان و بی
توجه نیست. از منظر ایشان کسانی که هنوز به این مرحله نرسیده اند و با غرق شدن در
بحر وحدت و خداوند، از کثرت ها غافل می شوند و یا با ورود به عالم کثرت ها، جهت
وحدت هستی را فراموش می کنند، عارف کامل و صاحب مقام جمعی محسوب نمی شوند.
علی (علیه‌السلام) که امام عارفین است نیز دارای چنین مقامی
بود. در نماز هم به خداوند توجه داشت و غرق حضور و دریای وحدت بود و هم از بندگان
خدا غافل نبود و به فقرا توجه داشت و لذا انگشتری خود را به فقیر داد و این در عین
حضور قلب و توجه کامل بود.
البته یک مرتبه از حضور قلب هم که مربوط به مراتب پایین تر
عرفان است این است که انسان با توجه به خدا از مردم و بندگان خدا غافل شود و جز حق
همه را فراموش نماید.
عرفا گویند اتفاقا مرتبه اول و جمعی حضور قلب کاملتر از مرتبه
دوم است , زیرا در این مرحله آنچنان بنده فانی در رب و وصل به اوست که از آن مرتبه
به شهود عالم می پردازد و به اصطلاح مرتبه لاحجاب مطلق است . نه حضور غیب مانع حضور
عالم شهود است و نه بالعکس . آنچه هیچ گاه در نمازهای آنان وجود نداشته , حجاب شدن
عالم شهود نسبت به عالم غیب است .
به عبارت دیگر باید دانست که تفاوت امامان با برخی عرفای میان
راه در آن است که گروهی از عرفا وقتی در یکی از مقامات سیر و سلوک هستند حضور در
مقامات دیگر برای آنان به آسانی ممکن نیست ولی امامان دارای آنچنان توانمندی روحی و
معنوی هستند که به آسانی می توانند دو عبادت نماز و زکات را همراه با یکدیگر و بدون
کاستی در حضور قلب و اخلاص انجام دهند و آنجا که امور شخصی و مادی مطرح است , همان
مقام معنوی خویش را حفظ کنند و درد جسمی , آنان را از حالت «وصال» و «مقام فنا»
خارج نگرداند.
به عبارت دیگر باید دانست که تفاوت امامان با برخى عرفا در آن
است که گروهى از عرفا وقتى در یکى از مقامات سیر و سلوک هستند حضور در مقامات دیگر
براى آنان به آسانى ممکن نیست ولى امامان داراى آنچنان توانمندى روحى و معنوى هستند
که به آسانى مى تواننددو عبادت نماز و زکات را همراه با یکدیگر و بدون کاستى در
حضور قلب و اخلاص انجام دهند و آنجا که امور شخصى و مادى مطرح است، همان مقام معنوى
خویش را حفظ کنند و درد جسمى، آنان را از حالت «وصال» و «مقام فناء» خارج نگرداند.
برخی گفته اند که وقتی تیر را از پای حضرت خارج ساختند، حضرت
متوجه نشد. این معنا درست نیست. خارج نمودن تیر و تکان نخوردن حضرت به این معنا
نیست که حضرت متوجه خروج تیر و درد حاصل از آن نبود. اگر اینطور باشد که دلالت بر
نقصان علم و آگاهی حضرت می کند. ایشان متوجه بود، ولی با توجه به خداوند و ارتباط
معنوی با مبدا هستی آنچنان قدرتی در خویش احساس می نمود که می توانست به راحتی درد
تیر را تحمل کند و آنچنان لذتی می برد که رنج و درد حاصل از تیر برایش آسان می نمود
و این باز حاصل همان مقام جمعی و اقتدار ولایی حضرت (علیه‌السلام) می باشد.
شنیدن صدای سائل و به کمک او پرداختن، توجه به خویشتن نیست بلکه
عین توجه به خداست. علی (علیه‌السلام) در حال نماز از خود بیگانه بود نه از خدا و
می دانیم بیگانگی از خلق خدا بیگانگی از خداست. پرداختن زکات در حال نماز انجام
عبادت در ضمن عبادت است نه انجام یک عمل مباح در ضمن عبادت. آنچه با روح عبادت
سازگار نیست، توجه به مسائل مربوط به زندگی مادی و شخصی است و اما توجه به آنچه در
مسیر رضای خداست کاملا با روح عبادت سازگار است، علاوه معنی غرق شدن در توجه به خدا
این نیست که انسان بی اختیار احساس خود را از دست بدهد بلکه با اراده خویش توجه خود
را از آنچه در راه خدا و برای خدا نیست برمی گیرد.
برای آگاهی بیشتر ر.ک: تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، ج 4، ص
428.