اسلام برای سالم سازی جامعه و تعالی و رشد انسان­ها ، توجه و اهتمام ویژه­ای به موضوع محرم و نامحرم نشان داده است. رسول اکرم طبق ایات قرآن و بر اساس فطرت انسانی، آن را طرح ریزی کرده و بر زنان مسلمان ضروری دانست که در برابر مردان بیگانه خود را بپوشانند. حریم امن برای هر بانوی خداشناس و حقیقت طلب می­تواند او را در رسیدن به اهداف والای انسانی و کمال مطلوب به نحو شایسته­ ای یاری کند.متأسفانه رواج فرهنگ غرب در عصرما بانوان مسلمان را به بهانة فعالیت اجتماعی و احیای حقوق زن، به حضور گسترده در مجامع و محافل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و حتی میادین ورزشی کشانده و آنان را دوشادوش مردان، بلکه پیشروتر از آنها قرار داده و از وظایف اصلی شان که پرورش نسل پاک و پدید آوردن محیط آرام در خانواده است، بازداشته است؛[1] به طوری که زنان مسلمان از هویت واقعی خود غافل مانده ­اند. امروزه در کشور اسلامی به نظر برخی افراد بیمار دل و سست ایمان، جداسازی زن و مرد نامحرم در محیط­های عمومی، که یک اصل قرآنی و دستور صریح پیامبر است، نه تنها مورد تردید قرار گرفته است و نه تنها یک ارزش به حساب نمی­اید، بلکه امری ناپسند و مذموم تلّقی می­گردد. بانوی مسلمانی که از منظر حضرت رسول بهترین ارزش او فاصله گرفتن از منظر مردان نامحرم است.[2] بدون توجه به جایگاه والای خود، در معرض دید نامحرمان قرار گرفته است. و شأن و جایگاه والایی که رسول خدا برای بانوان مسلمان قائل بود، متزلزل شده است و اگر غفلت مقداری بیشتر شود، موضوع «حجاب» رفته، رفته مورد تمسخر قرار خواهد گرفت و ایات قرآن به فراموشی سپرده خواهد شد!
به همین جهت، بازخوانی سیره و سخن پیامبر اکرم درباره چگونگی برخورد مردان مسلمان با زنان نامحرم، ضروری می­نماید.
جداسازی زنان و مردان
جدایی زن و مرد نامحرم، یکی از دستورهای صریح قرآن و رسول خدا است که در سلامت جامعة تأثیر فراوان دارد. بدون تردید حفظ «عفت عمومی» برای پایداری هر جامعه­ای ضرورتی انکار ناپذیر است و یکی از راه های جلوگیری از نفوذ شیطان و وسوسه­های آن، ایجاد حریم میان زن و مرد و رعایت پوشش لازم است تا از نگاه­های هوس آلود و تماس­های غیر شرعی جلوگیری شود.
تقویت ایمان، آرامش روحی و روانی، سلامت جسمی،[3] استحکام بنیان خانواده، عزت و سربلندی، امنیت بانوان از دست سوداگران شهوت و دوری از افکار ناسالم، برخی از برکات این دستور قرآن و رسول خدا است. آن حضرت در این زمینه فرمود: «باعدوا بین انفاس النّساء و انفاس الرّجال»؛ در ]مجامع عمومی[ میان زنان و مردان نامحرم فاصله ایجاد کنید».[4]رسول خدا خود نیز عملاً برای جداسازی محیط زنان از مردان، اقداماتی انجام داد تا زمینه­ها و خطرات ناشی از اختلاط زنان و مردان را از میان ببرد. روزی آن حضرت با اشاره به یکی از درهای مسجد نبوی، به یارانش فرمود: «اگر این در را برای بانوان اختصاص دهیم، بهتر است و آنان هنگام خروج از مسجد، دچار مشکل نمی­شوند و اختلاط پیش نمی­اید».[5]همچنین رسول خدا 9 در اقدامی دیگر به مسلمانان دستور داد در هنگام شب وقتی که نماز جماعت تمام می­شود، اول زن­ها از مسجد بیرون روند و بعد مردان پراکنده شوند.
آن حضرت با این عمل خود، حتی زمینة روبه رو شدن زنان را با مردان نامحرم در کوچه­های مدینه نیز از میان برداشت.[6]امام صادق در این باره نقل می­کند که: رسول خدا دستور داد:
«لیس للنّساء من سروات الطّریق شیء ولکنّها تمشی فی جانب الحائط و الطّریق؛[7] بر زنان سزاوار نیست که از وسط جاده عبور کنند، ولی آنان باید از کنار دیوار و جاده بروند( و با مردان نامحرمی که از وسط راه می­روند، روبه رو نشوند).
این امر به اثبات رسیده که بسیاری از مفاسد اجتماعی و مشکلات جوامع متمدن امروزی، ناشی از اختلاط زن و مرد است، حتی برخی از کشورهای صنعتی به این نتیجه رسیده­اند که در مراکز علمی، فرهنگی و عمومی، محل فعالیت این دو قشر باید از هم جدا شود.
آثار مثبت جداسازی
کارشناسان واقع نگر در مسائل آموزشی بر این باورند که جداسازی محیط آموزشی برای زنان و مردان جوان، آثار مثبت و موفقیت آمیزی دارد که از جملة آنها می­توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. همجنس بودن دانشجویان و اساتید، مهم­ترین عامل تبیین الگوهای شغلی موفق، بخصوص برای زنان، می­باشد.
2. تحصیل در این گونه مراکز، موجب سلامتی جسمی و روحی افراد است.
3. تعلیم و تعلّم در مراکز مختلط، مانع رشد بیشتر توانی های زنانه در دختران و توانی های مردانه در پسران می­شود.
4. تفاوت­های زیستی و روانی زن و مرد در نیازهای آموزشی آنان مؤثر است و جداسازی، یکی از عوامل توفیق این دو قشر در رفع نیازهای مخصوص آنان می­باشد.
اساساً روان­شناسان و جامعه شناسان محیط­های غیر مختلط را برای آموزش این دو گروه مناسب­تر می­دانند. آنان می­گویند: آموزش در محیط­های غیر مختلط، یادگیری را برای دختران جوان آسان­تر می­کند.
«آستن» یکی از محققین غربی است که بعد از انجام تحقیقات خود، به این نتیجه رسیده است که آموزش غیر مختلط آثار مثبت فراوانی دارد و اثر آن بر زنان بیش از مردان می­باشد. او اعتقاد دارد: وقتی که دانشجویان و اعضای هیئت علمی و اساتید در یک دانشگاه از یک جنس باشند، احساس شناخت و همدلی مشترک بیشتر خواهد بود.[8]مظاهر اختلاط
از مظاهر رایج اختلاط زن و مرد، گفت و گوی غیر ضروری، شوخی کردن و دست دادن با نامحرم است که مقدمة برخی از گناهان دیگر است. رسول خدا فرمود: «من صافح امرأة حراماًٌ جاء یوم القیامة مغلولا ثمّ یؤمر به الی النّار و من فاکه امرأة لا یملکها حبسه الله بکلّ کلمة کلّمها فی الدّنیا الف عام؛ هر کس با یک زن نامحرم دست بدهد، روز قیامت در غل و زنجیر به محشر وارد می­شود و خداوند دستور می­دهد که او را به آتش جهنم بیفکنند، و هر کس با یک زن نامحرم شوخی کند (و با سخنان خنده­دار و شهوت آمیز با او گفت و گوی نماید)، در مقابل هر کلمة حرامی که به او گفته است، هزار سال حبس خواهد شد.»[9]آن حضرت حتی گفت و گوی معمولی با زنان نامحرم را به مقدار ضرورت محدود کرده است. امام صادق در حدیث مناهی فرمود: «رسول خدا فرمان داده بود که زن مسلمان با مردان نامحرم بیش از پنج کلمه – که آن هم در موضوعات ضروری باشد- سخن نگوید».[10]رسول خدا صل الله علیه وآله وسلم خطر تماس با نامحرم را ضمن مثالی چنین گوشزد می­فرماید: «اگر سر یک مرد مسلمان را با سوزن سوراخ کنند، بهتر از این است که وی بدن یک زن نامحرم را لمس کند.»[11] ؛ زیرا این عذاب زودگذر دنیوی را در پی دارد؛ امّا آن علاوه بر مفاسد بی­شمار دنیوی، عذاب جاودانة آخرت را به دنبال خواهد داشت.از این رو، خداوند خطاب به بانوان مسلمان می فرماید:
)فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الّذی فی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفًا …([12]؛ ] با نامحرمان [ با ناز و کرشمه و هوس انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و سخن شایسته بگویید».
از منظر قرآن تمام لذت­های جنسی میان زن و مرد باید به محیط خانوادگی محدود شود و در قالب ازدواج صورت پذیرد؛ زیرا اگر کامیابی ­های جنسی در محیط خانواده و به وسیله همسران مشروع به دست اید، چهار دستاورد بزرگ و سرنوشت ساز روانی، اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی برای جامعه و افراد آن دارد. از جنبة روانی، به بهداشت روانی اجتماع کمک می­کند و از جنبه خانوادگی، سبب تحکیم روابط خانوادگی و برقراری صمیمیت کامل بین زوجین می­گردد و از جنبه­های اجتماعی، موجب حفظ و استیفای نیروی کار و فعال تر شدن افراد در زمینه اقتصادی می­گردد. و نیز باعث می شود که ارزش و مقام زن بالا رود و جایگاه با عظمتی در جامعه کسب کند.[13]فقهای بزرگ نیز بر اساس ایات قرآن و روایات اهل بیت، در این زمینه فتوا داده­اند که: هر گونه تماس بدنی با زن نامحرم، حرام است و باید از آن اجتناب کرد، مگر از روی لباس. حتی فرموده­اند: اگر چه دیدن وجه و کفّین زن مسلمان با حجاب و مشاهدة مقدار عادی از بدن زنان کفار اشکالی ندارد، امّا لمس کردن آنها جایز نیست. بنابراین، مرد و زن نامحرم نمی­توانند با یکدیگر دست بدهند و یا هر گونه تماس بدنی دیگر داشته باشند.[14]تماس­هایی که در محل­های شلوغ (مانند بازارها، نمازهای جمعه و جماعت، حرم ها، مراسم حج و مجامع عمومی) به طور ناخواسته بین زن و مرد واقع می­شود، اشکال ندارد، مشروط به اینکه برای تماس با نامحرم به آنجا نرفته باشد یا نقشه­ای برای این گونه اماکن در کار نباشد. پس اگر کسی به قصد تماس بدنی با نامحرم به مجامع عمومی برود، حرام است و باید از آن اجتناب کند.[15]همچنان که از ایات قرآن و روایات نبوی و فتوای مراجع و فقهای بزرگ معلوم می شود، برای جلوگیری از گناه و انحطاط افراد، بهترین راه جلوگیری از اختلاط زنان و مردان نامحرم است و تا آنجا که امکان دارد، شایسته است که در معاشرت زنان و مردان حدود و حریم الهی حفظ شود.
نگاه های هوس آلود
خداوند متعال برای اینکه حریم ناموس مسلمانان حفظ شود، نگاه­های هوس آلود را از طرف زن و مرد نامحرم، ممنوع اعلام کرده و به رسول اعظم فرموده است: )قُلْ لِلْمُؤْمِنینَ یَغُضّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ …. و قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهم(؛[16] ای رسول ما! به مردان مومن بگو چشم­های خود را از نگاه به نامحرمان بپوشانند … و به زنان با ایمان نیز اعلام کن تا دیدگان خود را از هر نامحرمی فروبندند.
برای مصونیت جامعه از انحرافات جنسی، بهترین راه «پوشش اسلامی» و «اجتناب از نگاه­های حرام» است؛ چرا که نگاه به نامحرم، زمینة فسادهای بعدی را فراهم می­کند و به قول باباطاهر:
ز دست دیده و دل هر دو فریاد
که هر چه دیده بیند دل کند یاد
بسازم خنجری نیشش ز فولاد
زنم بر دیده تا دل گردد آزاد
رسول خدا 9 فرمود: «النّظّر سهم من سهام ابلیس فمن ترکها خوفاً من الله اعطاه الله ایماناً یجد حلاوته فی قلبه؛ نگاه به نامحرم، تیری از تیرهای شیطان است. هر کس آن را به خاطر ترس از خدا ترک کند، خداوند نیز به او ایمانی می بخشد که در دلش لذت شیرینی آن را احساس می­کند.»
خداوند متعال وعده داده است که هر کس از نگاه­های حرام چشم بپوشد، لذت ایمان را به او بچشاند.
در تاریخ، قصة حضرت یوسف و داستان ابن سیرین در این زمینه معروف است. ایت الله سید محمد هادی میلانی در مورد شیخ رجبعلی خیاط فرمود است:
او به خاطر کفّ نفس و خویشتن داری در نگاه به حرام، مورد عنایت خداوند قرار گرفت. [17]پیامبر اکرم دربارة نگاه­های هوس آلود، به نتیجه و عکس العمل تکوینی آن نیز اشاره کرده و فرموده است:
«عفُّوا عَن نساء الناس تَعِفَّ نُساءَکم؛ [18] در مورد زنان مردم عفت بورزید تا دیگران نیز در مورد زنان شما عفت بورزند و زنان شما از تعرض نامحرمان در امان بمانند».
هر که باشد نظرش در پی ناموس کسان
پی ناموس وی افتد نظر بوالهوسان
آن گرامی در سخن دیگری، به رهاورد اُخروی اجتناب از نگاه حرام می­پردازد و می­فرماید: «تمام چشم­ها در روز قیامت گریان خواهد شد، مگر چشمی که از خوف و عظمت خدا بگرید، و چشمی که از حرام بسته شود، و چشمی که در راه خدا شب­ها بیدار بماند و شب زنده داری کند».[19]بالاخره پیامبر خدا، عذاب سخت الهی را در انتظار کسانی می­داند که به زنان نامحرم بی­محابا نگاه کنند و هرگز از عواقب آن پروایی ندارند. آن بزرگوار فرمود: «هر کس چشمان خود را از نگاه به زن نامحرم پرکند (و با خیال راحت به این نگاه خود ادامه دهد)، خداوند متعال در روز قیامت میخ­های آتشین به چشمان او فرو خواهد برد و بعد از رسیدگی به کار مردم، دستور خواهد داد که او را به آتش جهنم بیندازند»[20]اقدامات عملی
در سیرة رسول اعظم صلی الله علیه و آله و نیز معصومان دیگر، گاه مواردی نقل شده که نشان دهنده اهتمام فراوان آنان به مسئلة محرم و نامحرم است. در اینجا به چند نمونه اشاره می­کنیم:
1. حجة الوداع
زن جوان خثعمی در حجة الوداع به محضر رسول خدا9 آمد تا مسئله ای بپرسد. حضرت در هنگام پاسخ، متوجه شد فضل بن عباس – که جوانی زیباروی و پشت سر پیامبر سوار بر اسب بود- به آن زن نگاه می­کند و او هم به فضل خیره شده است. رسول خدا برای جلوگیری از ردّ و بدل شدن نگاه­های هوس آلود، با دست خود سر فضل را به سوی دیگر برگرداند. سپس فرمود: «رجل شابّ و امرأة شابّة فخشیت ِأن یدخل بینهما الشّیطان؛ مرد جوان و زن جوان، ترسیدم که شیطان بین آن دو داخل شود.»[21]2. ابن مکتوم
روزی ابن مکتوم – که یکی از یاران پیامبر و مردی نابینا بود – به خانة رسول خدا آمد. دو تن از همسران آن حضرت (عایشه و حفصه) در کنار پیامبر بودند و با ورود او «پوشش اسلامی» را رعایت نکردند.
بعد از رفتن آن مرد، پیامبر صلی الله علیه و آله آنان را سرزنش کرد که: چرا حجاب خود را رعایت نکردید؟ آنان گفتند: او که ما را نمی­دید. فرمود: «ایا شما هم او را نمی­دیدید؟ شما که نابینا نیستید».[22]3. بیعت با زنان
امام صادق علیه السلام فرمود: هنگامی که ایه 12سوره ممتحنه بیعت زنان در فتح مکه نازل شد، پیامبر صلی الله علیه و آله در کوه صفا بود. دستور داد: تشتی را پر از آب کنند. سپس آن حضرت دست خود را در آن فرو برد و بیرون آورد، آن گاه زنان به عنوان «بیعت» یکی، یکی آمدند و دست خود را در آن فرو بردند.[23]4. تقسیم کار
رهنمود رسول خدا صلی الله علیه و آله به حضرت علی و فاطمه زهرا8 در مورد تقسیم کار، یکی دیگر از مواردی است که از اهتمام آن حضرت به حفظ حریم زنان مسلمان حکایت می کند. هنگامی که آن دو بزرگوار از محضر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تقاضای تقسیم کار کردند، پیامبر کارهای داخل منزل را به فاطمه و کارهای بیرون منزل را نیز به علی سپرد. پس از این داوری واقع بینانه، حضرت زهرا فرمود:
«فلا یعلم ما داخلنی من السّرور الاّالله با کفائی رسول الله تحمل رقاب الرجال؛ خدا می داند که چقدر از این تقسیم کار خوشحال شدم؛ چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است، معاف نمود و مرا وادار نکرد که دوشادوش مردان نامحرم به کار بپردازم».[24]ابابصیر، از شاگردان امام صادق علیه السلام می گوید در کوفه به زنی قرآن می آموختم و روزی اتفاق افتاد که با او مزاح کردم. هنگامی که در مدینه به محضر امام باقر علیه السلام وارد شدم، مرا سرزنش کرد و فرمود: «مَنِ ارْتَکبَ الذَّنْبَ فِی الْخَلَاءِ لَمْ یعْبَأِ اللَّهُ بِهِ -أَی شَی ءٍ قُلْتَ لِلْمَرْأَهِ- فَغَطَّیتُ وَجْهِی حَیاءً وَ تُبْتُ- فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع لَا تَعُد؛ کسی که در خلوت مرتکب گناه شود، خدا به او اعتنا نمی کند. چه چیزی به آن زن گفتی؟- از خجالت چهره خود را پوشاندم و توبه کردم- حضرت فرمود: دیگر تکرار مکن.»
پی نوشتها:
[1] . بدیهی است که اسلام با اصل فعالیت­های زنان در عرصه­های اجتماعی مربوط به زنان، مخالف نیست؛ بلکه آن را بعد از رسالت اصلی زن (شوهرداری و تربیت فرزند پاک) با حفظ موازین شرعی، مجاز می­داند.
[2] . وسائل الشیعه، ج20، ص 67؛ کشف الغمه، ج1، ص 466.
[3] . پزشکان محقق، برخی از آثار زیانبار جسمی در اختلاط زن و مرد نامحرم را این گونه بیان می­کنند: دشواری تنفس، درد اطراف قلب، تپش و اضطراب قلب، ضعف و خستگی عمومی، سردرد، بی­قراری، بی­ خوابی، کم اشتهایی، خستگی فکری و دماغی.( کیهان،14/4/84)
[4] . مواهب الجلیل، ج2، ص 578؛ کشف الخفاء ج1، ص 279.
[5] . المحلی، ابن حزم، ج3، ص 131.
[6] . مسئله حجاب، ص 218.
[7] . الکافی، ج 5، ص 518.
[8] . برگرفته از سایت دانشگاه امام صادق(ع).
[9] . وسائل الشیعه، ج 20، ص 198.
[10] . همان، ص 197.
[11] . کنزالعمال، ج 5، ص 328.
[12] . سوره احزاب /، 32.
[13] . مسئله حجاب، ص 68.
[14] . عروة الوثقی، باب نکاح، مسئله 47.
[15] . همان.
[16] . نور / .30.
[17] . کیمیای محبت، ص 78.
[18] . الکافی، ج 5، ص 554.
[19] . وسائل الشیعه، ج 7، ص 76.
[20] . همان، ج 20، ص 194.
[21] . المبسوط، شیخ طوسی، ج 4، ص 160.
[22]. همان.
[23]. الکافی، ج 5، ص 526.
[24]. مستدرک الوسائل، ج 13، ص 48.