اسلام بیشترین تاکید را در مورد علم آموزی دارد، و هر آنچه بر آن در اسلام تاکید شده باشد پاداش و ثواب بیشتری را دارد ، در ذیل 8 دلیل به عنوان نمونه آورده شده است:
1- به دلیل اهمیت دادن علم و دانش درلسان قرآن و ائمه دین علیهم السلام .
یکی از گرایشهای فطری انسان حقیقت جویی است و یکی از تواناییهای انسان قدرت شناخت واقعیات است. شناخت خود و جهان پیرامون یا به عبارت دیگر خودآگاهی و دیگرآگاهی از ویژگی های انسان است. انسان با آگاهی از خویشتن، قادر می شود چیزهای دیگر را بشناسد و حتی خداشناس گردد. ؛ خودشناسی مبدأ همه شناختهای ماست و کسی که خود را بشناسد: اولاً ضرورت شناختهای دیگر بر او آشکار می شود، زیرا به غایت وجودی خود پی می برد و به ضعف و کاستی بالفعل خویش آگاه می گردد و ضرورت شناخت مسیر و شیوه حرکت به سوی مقصد را در می یابد و ثانیاً شناخت های دیگر برای او ممکن می گردد. امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ فرموده اند: کیف یعرف غیره من یجهل نفسه؛( شرح غرر الحکم و درر الکلم، ج 4، ص 565.) کسی که به خویشتن جاهل است چگونه غیر خود را می شناسد.
بنابراین اهمیت و امکان تحصیل علم و شناخت، از طریق خودشناسی بر ما آشکار می گردد و وقتی علم برای رسیدن به کمال و غایت وجودی انسان ضرورت و اهمیت داشته باشد، پرورش قوه درک حقایق نیز اهمیت خواهد داشت. قوه عاقله انسان هر چه در درک حقایق تواناتر باشد، مقصد و مسیر و موانع حرکت به سوی مقصد را بهتر می شناسد و امکان رسیدن به کمال را بیشتر فراهم می کند. و بالعکس، اگر قوه شناخت انسان کارآیی خود را از دست دهد، حرکت در مسیر کمال ناممکن می شود و گمراهی و هلاکت را در پی می آورد.این مطالب هم از طریق خودشناسی فهمیده می شود و هم کتاب و سنت آن را تأیید می کند. در قرآن کریم و روایات معصومین ـ علیهم السلام ـ در فضیلت علم و علم آموزی سخنان زیبایی وجود دارد که در اینجا برخی از آنها را ذکر می کنیم:
– شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِکَهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ؛( آل عمران، 18.) خدا که همواره به عدل قیام دارد گواهی می دهد که جز او هیچ معبودی نیست و ملائکه و صاحبان دانش نیز (شهادت می دهند).
رسیدن به مرتبه درک توحید پروردگار و شهادت به آن، برای صاحبان علم امکان پذیر است و این در فضیلت و ضرورت علم به تنهایی کافی است. چون علم چنین ثمره دلپذیری دارد خداوند فرموده است: – یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ؛(مجادله، 11.) خداوند کسانی را که ایمان آوردند و آنان را که علم داده شدند بسیار بلندمرتبه می فرماید.
خداوند در مواضع فراوانی برتری عالم را نمایان ساخته است و در آیاتی به این برتری تصریح نموده است:
– قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ؛( زمر، 9.) بگو آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسانند؟
قرآن به علم آموزی تشویق و بلکه امر می کند: فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ؛( نحل، 43) پس اگر نمی دانید از آگاهان بپرسید.
از پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ روایت شده است که:
– خداوند چون برای کسی نیکی بخواهد او را عالمی ژرف نگر در دین می سازد؛( المحجه البیضاء، ج 1، ص 17)
– همچنین از ایشان نقل شده است: عالم هفتاد درجه از عابد برتر است. (همان، ص 18)
و نیز فرموده اند:
– کسی که دوست دارد به آزادشدگان از آتش نگاه کند، باید به دانش آموزان نظر نماید. قسم به کسی که جانم به دست اوست هیچ دانشجویی که در مسیر علم رفت و آمد می کند نیست مگر آنکه خداوند برای هر قدمش عبادت یکسال را می نویسد و برایش با هر قدمی که بر می دارد شهری در بهشت می سازد و در حالی که بر زمین گام می زند زمین برایش آمرزش می طلبد و او در حالی که بخشوده است صبح و شام می کند و فرشتگان گواهی می دهند که دانش طلبان، آزادشدگان خدا از آتشند.( شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِکَهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ)؛( آل عمران، 18.)خدا که همواره به عدل قیام دارد گواهی می دهد که جز او هیچ معبودی نیست و ملائکه و صاحبان دانش نیز (شهادت می دهند).
– رسیدن به مرتبه درک توحید پروردگار و شهادت به آن، برای صاحبان علم امکان پذیر است و این در فضیلت و ضرورت علم به تنهایی کافی است. چون علم چنین ثمره دلپذیری دارد خداوند فرموده است: یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ؛( مجادله، 11.) خداوند کسانی را که ایمان آوردند و آنان را که علم داده شدند بسیار بلندمرتبه می فرماید.
– خداوند در مواضع فراوانی برتری عالم را نمایان ساخته است و در آیاتی به این برتری تصریح نموده است: قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ؛( زمر، 9.) – بگو آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند یکسانند؟
– قرآن به علم آموزی تشویق و بلکه امر می کند: – فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ ؛( نحل، 43) – پس اگر نمی دانید از آگاهان بپرسید.
– از پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ روایت شده است که: خداوند چون برای کسی نیکی بخواهد او را عالمی ژرف نگر در دین می سازد؛( المحجه البیضاء، ج 1، ص 17) همچنین از ایشان نقل شده است: عالم هفتاد درجه از عابد برتر است. (همان، ص 18)
– اهمیت دانش آموزی
علم چنان نقش ارزنده ای در حیات الهی انسان دارد که علم آموزی به فرموده پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فریضه است: طلب العلم فریضه علی کل مسلم؛( همان، ص 18) علم آموزی بر هر مسلمانی واجب است. – و نیز فرموده اند: کسی که دوست دارد به آزادشدگان از آتش نگاه کند، باید به دانش آموزان نظر نماید. قسم به کسی که جانم به دست اوست هیچ دانشجویی که در مسیر علم رفت و آمد می کند نیست مگر آنکه خداوند برای هر قدمش عبادت یکسال را می نویسد و برایش با هر قدمی که بر می دارد شهری در بهشت می سازد و در حالی که بر زمین گام می زند زمین برایش آمرزش می طلبد و او در حالی که بخشوده است صبح و شام می کند و فرشتگان گواهی می دهند که دانش طلبان، آزادشدگان خدا از آتشند.
– پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در روایت دیگری فرموده اند: کسی که راه علم آموزی را می پوید خداوند او را در راهی به سوی بهشت پیش می برد(اصول کافی، ج 1، کتاب فضل العلم، باب ثواب العالم و المتعلم).
– علم ارزش والایی دارد و رستگاری انسان به آن وابسته است؛ ولی علم خود متکی به عقل است. علم محصول تعقل و اندیشه است. کسی که از قوه عاقله خود که هدیه الهی است بهره نمی برد و شناخت او همراه بصیرت و سنجش نیست، عالم نیست؛ زیرا علم یعنی شناخت آنچه هست آن گونه که هست. بنابراین چون انسان خیر و کمال بودن خیرات و کمالات حقیقی را فقط به کمک عقل در می یابد، کسی که تعقل نمی کند فاقد علم است و آثار و برکات علم به او نمی رسد. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمودند: انّما یدرک الخیر کله بالعقل؛( همان، ص 43)
– پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ در روایت دیگری فرموده اند: کسی که راه علم آموزی را می پوید خداوند او را در راهی به سوی بهشت پیش می برد(اصول کافی، ج 1، کتاب فضل العلم، باب ثواب العالم و المتعلم).
– امام صادق ـ علیه السّلام ـ نیز فرمودند: اکثر الناس قیمهً اکثرهم علماً.( الحیاه، ج 1، ص 37.) (علم موجب بلندی مرتبه انسان است و ارزش وجودی او را افزایش می دهد.)ارزش آن کسی بیشتر است که علم اوبیشتر است .
– از پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نقل شده است: چون روزی آید که در آن علمی که مرا به خداوند نزدیک کند بر من افزوده نشود مرا در طلوع خورشید آن روز مبارکی نیست. (المحجه البیضاء، ج 1، ص 16)
– انسان از طریق اطاعت و عبادت خداوند به او نزدیک می شود و علم، موجب اطاعت و عبادت بنده است. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمودند: «أما علمت ان الله یطاع بالعلم و یعبد بالعلم».( الحیاه، ج 1، ص 35)
– اطاعت و عبادت، وقتی به نیت صادق و به شکل صحیح انجام می گیرد که دل بنده در برابر خداوند نرم شده باشد و قلب او آماده عمل و عبادت خالصانه باشد: إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ ؛( فاطر، 28) از بندگان خدا تنها دانایان از او می ترسند.
– علم، دنیا و آخرت انسان را نیکو می کندوجهل دنیا وآخرت را خراب می کند(الحیاه. ج 1، ص 35)علم دنیا را نیکو می سازد، زیرا نقش دنیا را در حیات حقیقی انسان و زندگی جاوید او معلوم می سازد و قدرت انسان را در عملی ساختن نیات افزایش می دهد.
2- سفارش به خواندن در نزول اولین آیات بر پیامبرصلی الله علیه وآله.
دین اسلام،کامل ترین دین در میان ادیان الهی است که به همه جوانب زندگی انسان نگاهی ویژه دارد و برنامه ای کامل برای این منظور در نظر گرفته تا انسانها با عمل به این برنامه به تکامل برسند. سفارش و تأکید بسیار اسلام برعلم آموزی،تا جایی است که نخستین آیاتی که بر پیامبر بزرگوار اسلام نازل شد، سفارش به خواندن بود: اقرا باسم ربک الذی خلق. خلق الانسان من علق. اقرا و ربک الاکرم. الذی علم بالقلم. (علق: ۱-۵) «بخوان به نام پروردگارت که (جهان را)آفرید.(همان کسی که ) انسان را از خون بسته ای خلق کرد. بخوان که پروردگارت بزرگوار است؛ همان کسی به وسیله قلم تعلیم کرد و به انسان آنچه را نمیدانست،یاد داد».
3- تعلیم وعلم آموزی ، از اهداف بعثت حضرت رسول معرفی شده :
خداوند در قرآن کریم با صراحت تعلیم را یکی از اهداف برانگیخته شدن پیامبر اکرم(ص) دانسته وفرموده است: «هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی ضَلالٍ مُبینٍ». «او کسی است که در میان جمعیت درس نخوانده ،رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنان میخواند وآنان را تزکیه می کند و به آنان کتاب (قرآن )و حکمت می آموزد همانا پیش از این ، همه در ورطه جهالت و گمراهى آشکار بودند».
رسول خدا صلی الله علیه وآله در گفتار و رفتار خود بارها به اهمیت علم،آموختن و نقش آن درتکامل زندگی انسان تأکید و سفارش کرده است. نقل است پیامبر اکرم(ص) دو گروه را در مسجددید؛گروهی مشغول عبادت بودندو گروهی سرگرم مذاکره و بحث علمی . پس آن حضرت ، رفتن به نزد گروه دوم را بر پیوستن به جمع عبادت کنندگان ،ترجیح داد ودرباره این رفتار خود فرمود:«من برای تعلیم فرستاده شده ام».
4- بیان نیاز به دانش وعلم برای هر حرکت صحیحی :
اهمیت علم و علم آموزی از آن روست که معارف لازم برای سعادت از طریق علم آموزی و بکارگیری قوه تفکر و اندیشه به دست می آید. معارف سعادت بخش اعم از معرفت خداوند و شناخت راه رسیدن به اوست. هر حرکتی که انسان انجام می دهد و هر گامی که بر می دارد فقط در پرتو نور علم می تواند در راه صحیح و به سوی خداوند باشد. امام علی ـ علیه السّلام ـ خطاب به کمیل فرمودند: ای کمیل! هیچ حرکتی نیست جز آنکه تو در آن نیازمند دانشی هستی. (الحیاه، ج 8، ص 35.)
– اَلْعِلْمُ دَلیلٌ؛ دانش راهنماست (به حق).
– اَلْعِلْمُ ینْجِیکَ، الْجَهْلُ یرْدِیکَ؛ دانش، تو را رستگار می‌سازد و نادانی (تو را) تباه می‌گرداند.
– اَلْعِلْمُ جَلالة، اَلْجَهَالة ضَلالة؛ دانایی، بزرگی است و نادانی، گمراهی.
– اَلْعِلْمُ حَیاةٌ، الایمانُ نجاةٌ؛ دانش زندگی است و ایمان رستگاری.
– اَلْعِلْمُ اَعْلی فَوْزِ؛ دانش برترین فیروزی است (به مراتب عالیه و مدارج متعالیه).
– اَلْعِلْمُ أفْضَلُ قنیة؛ علم برترین چیزی است که کسی کسب کند.
– اَلْعِلْمُ نِعْمَ دلیلٌ؛ علم، نیکو راهنمایی است (به سعادت و نیک‌بختی).
– اَلْعِلْمُ جَمالٌ لایخْفی؛ دانش جمالی است که پوشیده نیست.
– اَلْعِلْمُ کَنْزٌ عَظیمٌ لایفْنی؛ علم گنج عظیمی است که نیستی و تمام شدن نمی‌پذیرد.
– اَلْعِلْمُ مُحیی النُفُوس وَ مُنِیرُ الْعَقْلِ و مُمیتُ الْجَهل؛ علم زنده‌کننده نفس است و روشن‌کننده عقل و میراننده جهل.
– اَلْعِلْمُ أکْثَرُ مِنْ أنْ یحاطَ بِه فَخُذُوا مِنْ کُلِ عِلْمٍ أحْسَنَهُ؛ علم بیشتر است از اینکه احاطه به آن توان کرد و تمام آن را فراگرفت. پس، از هر علمی نیکوترِ آن را فراگیرید.
– اَلْعِلْمُ یرشِدُکَ وَ الْعَمَلُ یبْلُغُ بِکَ الْغایة؛ علم، تو را راه می‌نماید و عمل، تو را به منتهای مطلب می‌رساند.
– اُطْلُبُوا الْعِلْمَ تَرشَدُوُا؛ علم را طلب کنید تا راه راست و درست یابید.
– اِکْتَسِبُوا الْعِلْمَ یکْسِبْکُمُ الْحَیاةَ؛ علم را کسب کنید تا برای شما زندگی (معنوی در دنیا و آخرت) را کسب کند.
5- در اسلام ،شرط قبولی عمل ،علم ودانش است
دانش عمل را سودمند می سازد. زیرا عمل بدون آگاهی انسان را به هدف نمی رساند، حتی اگر صورت ظاهری عمل درست باشد. آگاهی، روح عمل است؛ چرا که عمل با نیت جان می گیرد و عمل بدون آگاهی کاری بدون نیت و یا با نیت نادرست است.
امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرمایند: چون شناخت آنچه از خیرخواهی انجام ده ـ خواه اندک یا بسیار ـ زیرا عملِ (همراه با شناخت) پذیرفته می شود. (الحیاه، ج 8، ص 38.)
6- ترغیب وتشویق به علم ودانش اندوزی بدون قید وشرط
– تحصیل علم از نظر اسلام یک ضرورت مطلق است و هیچ قید و شرطی ندارد. «نه قید زمانی نه قید مکانی وفردی ونه هیچ قید ومحدودیت دیگری ؛ از دیدگاه اسلام هیچ امری نمی تواند مانع کسب علم و دانش شود به عنوان نمونه:
1) مسئله جنسیتی نمی تواند مانع کسب و علم دانش شود:چنانکه نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرماید:«طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَة»(3)کسب علم و دانش بر هر زن و مرد مسلمان واجب است.هنگامی به اهمیت این سخن پی خواهیم برد که توجه داشته باشیم در آن عصر زنان و دختران پَست‌ترین موجود به حساب می‌آمدند و به تعبیر قرآن کریم:«إِذا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالْأُنْثى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ کَظِیمٌ»(4) هر گاه به یکى از آنها بشارت دهند دخترى نصیب تو شده صورتش (از فرط ناراحتى) سیاه مى شود، و مملو از خشم مى گردد.
2) زمان نیز نمی تواند مانع کسب علم و دانش شود:چنانکه نبی مکرم اسلام(صلی الله علیه و آله) در این زمینه می فرماید:«اطلبوا العلم من المهد إلى اللّحد»(5)از گهواره تا گور دانش بجوئید. نشان می دهد علم آموزی،محدودیت زمانی ندارد
3) دوری مکان نیز نمی تواند مانع کسب علم و دانش شود:چنانکه رسولخدا (صلی الله علیه و آله) در این راستا فرمودند:«طلبوا العلم و لو بالصّین»(6)دانش طلب کنید هر چند در چین باشد. – ازاین حدیث معروف ،درمی یابیم که از نظراسلام،طلب علم فریضه ای است که جا ومکان خاصی نمی شناسد و محدودیت مکانی ندارد.
4) اختلاف عقاید استاد و شاگرد نیز نمی تواند مانع کسب علم و دانش شود:چنانکه امیر المؤمنین علی (علیه السلام) در این زمینه می فرماید:«خُذُوا الْحِکْمَةَ وَ لَوْ مِنَ الْمُشْرِکِین »(7)حکمت و علم را فرا گیرید و اگر چه از مشرکین باشد.و در جای دیگر فرمود:«خُذِ الْحِکْمَةَ مِمَّنْ أَتَاکَ بِهَا وَ انْظُرْ إِلَى مَا قَالَ وَ لَا تَنْظُرْهُ إِلَى مَنْ قَالَ»(8)حکمت را از هر که بیاورد فرا بگیرید به گفتار توجه داشته باشید نه به گوینده.حضرت امام باقر، (علیه السّلام) به نقل از حضرت مسیح (علیه السّلام) می فرماید:«خُذُوا الْعِلْمَ مِمَّنْ عِنْدَهُ وَ لَا تَنْظُرُوا إِلَى عَمَلِه »(9)علم و دانش را از کسى که نزد او است فرا گیرید و بعمل و کردارش ننگرید.
7- بیان آثار جهل و بی خردی در آیات واحادیث
همانگونه که عقل، اندیشه و دانش، آثاری مبارک برای انسان دارند و تعلم، عملی با ارزش مثبت اخلاقی است، جهل و بی خردی خساراتی جبران ناپذیر دارد و پرهیز از بی خردی و نادانی به لحاظ اخلاقی واجب است. قرآن کریم از زبان کافران نقل می کند که آنان چون عذاب جهنم را می بینند و جوش و خروش آتش جهنم را می نگرند با خود می گویند:
– وَ قالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنَّا فِی أَصْحابِ السَّعِیرِ ؛( ملک، 10.) گویند: اگر شنیده بودیم یا تعقل کرده بودیم در میان دوزخیان نبودیم. جهل و بی خردی، انسان را به نافرمانی خدا می کشاند و از همین جاست که راه را به سوی عذاب اخروی و محرومیت از قرب خداوند باز می کند.
– کسانی که تعقل نمی کنند به جنگ خدا می روند و به خداوند افتراء می زنند: «وَ لکِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْکَذِبَ وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ» ( مائده 103). بی خردان عبادت خدا را به سخره می گیرند و از حرکت به سوی پروردگار باز می مانند: «وَ إِذا نادَیْتُمْ إِلَى الصَّلاهِ اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ»( مائده، 58).
– در روایات اهل بیت عصمت و طهارت ـ علیهم السلام ـ، برای جهل آثار زیانباری بیان شده است: جهل دشمن انسان و مایه همه بدیهاست، دردناک ترین دردهاست و از خوره بدتر است، باعث لغزش، کفر و گمراهی است، و جاهل، به افراط و تفریط مبتلاست.(الحیاه، ج 1، ص 53ـ52)
– جاهل با خدا گستاخی می کند: لا یجترئ علی الله الّا جاهل شقی؛( نهج البلاغه، الکتاب 53.) کسی جز نادان بدبخت بر خدا دلیری نمی کند.
– نادانى زمینه بیشتر عقاید فاسد است، و مشرکان از آن روى که از عظمت و آیات خدا معرفتى نداشتند، به پرستش بتان آغاز کردند، و به همین سبب مشاهده مى کنیم که قرآن، پس از تأکید درباره علم پیغمبر (ص) به پروردگارش از راه وحى، به بیان فساد عقاید مشرکان و پرستیدن خدایان قلابى و ناسره ایشان مى پردازد، و آنان را به آن توجیه مى کند که به علم و بصیرت پیدا کردن نسبت به حقایق بپردازند و دنبال هوى و هوس رفتن را کنار گذارند،
8- قسم به «قلم» (ابزار نوشتن ) توسط خدا!
شکی نیست که اسلام به مقوله‌ی «علم»، نگاه ویژه‌ای دارد و برای آن اهمیت فراوان قائل شده است تا آنجا که خداوند در قرآن کریم به «قلم» سوگند یاد کرده و می فرماید:«ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُون »(1)«عظمت این سوگند هنگامى آشکارتر مى شود که توجه داشته باشیم آن روزى که این آیات نازل گشت، نویسنده و ارباب قلمى در آن محیط وجود نداشت، و اگر کسانى مختصر سواد خواندن و نوشتن را داشتند تعداد آنها در کل سرزمین مکه که مرکز عبادى و سیاسى و اقتصادى حجاز بود به بیست نفر نمى رسید، آرى سوگند به قلم یاد کردن در چنین محیطى عظمت خاصى دارد.»(2)بدون شک دستیابی به علم و دانش به آسانی میسر نیست بلکه با موانع و دشواری های فراوانی رو به‌روبه رو است
پی نوشت ها:
(1). سوره قلم، آیه 1.
(2) . تفسیر نمونه، ج 24، ص 369.
(3) . بحار الأنوار، ج 1، ص 177.
(4) . سوره نحل، آیه 58.
(5) . نهج الفصاحة ص 218.
(6) . الحکم الزاهره، ص 51.
(7) . بحار الأنوار ،ج 2، ص 97.
(8) . تصنیف غرر الحکم و درر الکلم ص 58 .
(9) . بحار الأنوار، ج 2 ، ص 97.