۱۳۹۳/۱۲/۰۵
–
۸۷۶ بازدید
اهمیت تاریخ اسلام چیست؟فلسفه تاریخ چیست؟انواع تاریخ اسلام کدامند؟مکتب تاریخ نگاری چیست؟
اهمیت و فایده تاریخ:انسان تاریخ را آیینه ای می بیند که تصویر هزاران سال سرگذشت پرکشاکش حیات، اندیشه و تحول را به او نشان می دهد. او می کوشد از تاریخ، حال، یا جامعه و فرهنگ و سیاست دیروز، معیارهایی بجوید برای احوال و اعمال امروز. همین معنی یعنی پند و عبرت از تاریخ گذشته مشهورترین هدف و فایده ای است که مورخان اسلامی به تبع آیات قرآنی برای تاریخ برشمرده اند. زیرا از مضمون تعدادی از آیات قرآنی پیداست که مراد اشاره به بعثت انبیاء (ع) و سرگذشت آدمیان و اعمال امتها و علل سقوط آنها، تشویق انسان به تحصیل تجربه و عبرت آموزی برای تهذیب اخلاق و جستن راه هدایت است. آیاتی چون آل عمران/۱۴۰، هود/۱۰۰ و ۱۲۰ از آن جمله اند . فلسفه تاریخ
فلسفه تاریخ در حقیقت آشنایی با قواعد حاکم بر جامعه انسانی و تاریخ است. شهید مطهری ـ رحمه الله علیه ـ در تعریف فلسفه تاریخ مینویسد: «علم به قوانینِ شدن، و صیرورت و تحول جامعهها «فلسفه تاریخ» نام دارد».(مرتضی مطهری، فلسفه تاریخ، ج4، چاپ اول، تهران، صدرا، 1383، ص106.) آیت الله سبحانی مینویسد: «آشنایی با قوانین کلی حاکم بر تاریخ و جامعه «فلسفه تاریخ» است».(جعفر سبحانی، فلسفه تاریخ، چاپ اول قم، مؤسسه مکتب اسلام، 1376، ص 5) «به عبارت دیگر فلسفه تاریخ علت و معلولها را در وقایع تاریخی کشف کرده و ارتباط و پیوند وقایع را جستجو مینماید. و سرانجام، هر نوع کاوش و جستجویی که دست اندرکار یافتن قوانین عمومی تکامل جامعههای انسانی هست فلسفه تاریخ نامیده میشود.»( همان، ص 7 و 6.) بنابراین فلسفه تاریخ در حقیقت علم به تحولات جوامع و قوانین حاکم بر مسیر تحولات و تکاملها است. شهید مطهری مینویسد: «فلسفه تاریخ در اسلام، فلسفه مجاهدت و فلسفه مبارزه میان حقیقت و بطلان است».(مرتضی مطهری، پیشین ص 106.)
پایهگذاری این علم توسط یکی از علمای اسلامی در قرن هشتم بوده است. «کسی که این علم را پایهگذاری نمود دانشمند معروف اسلامی عبدالرحمن بن خلدون (متوفای 808 ه.) است. پس از وی این علم از طرف دانشمندان مغرب زمین پیگیری شده و به صورت علم خاص مدون گردیده است».( جعفر سبحانی، پیشین، ص 5.)
انواع روشهای تاریخ نگاری اسلامی
روش روایی
در روش روایی روایات مختلف درباره یک حادثه و واقعه تاریخی با درج اسناد در کتاب تاریخ آورده میشود. روش روایی تاریخ نگاری از همان اوایل تاریخ اسلام آغاز گردید. زمانی که میخواستند سیره و احکام پیامبر را بنویسند تاریخ نگاران روایات مختلف را ضبط کردند بدون آنکه در آن دخل و تصرفی داشته باشند. بنابر این روایان و اخباران اولین مورخان عصر اسلامی محسوب میشوند که روایاتی متناسب با موضوع مورد بحث گرد آورند.
از اولین گروه محدثانی که به سیره پیامبر پرداختند، روایات آنرا گرد آوردند و نوشتند و آثارشان طیعه تاریخ نگاری روایی به شمار میرود میتوان به «ابانبنعثمان ، عروﺓبنزبیر، شرحبیلبنسعد و محمدبنمسلم زهری» اشاره کرد که بنیان گذاران مکتب تاریخ نگاری مدینه و هم آغاز کنندگان روش روایی به شمار میروند. اما برجستهترین نماینده روش تاریخ نگاری روایی ، محمد بن جریرطبری است. روش تاریخ نگاری روایی بیشتر در آثار مورخان دوره اسلامی به چشم میخورد در واقع آنها باور نداشتند که یکی از وظایف آنها در تاریخ نگاری علاوه بر روایت بررسی و تحلیل عقلانی انها نیز هست.
روش ترکیبی
مراد از روش ترکیبی آن است که مورخ به جای ذکر روایات مختلف از راه مقایسه و ترکیب و ایجاد سازگاری میان آنها واقعه مذکور را طی یک روایت توضیح دهد. در حقیقت روش ترکیبی مربوط به دوره تالیف تاریخی است. البته کار مورخ در روش ترکیبی بسیار مشکل است و مورخ باید بر مسائل تاریخی احاطه داشته باشد تا بتواند از ترکیب روایات به حقیقت و واقعیت نزدیک گردد. و این باعث میشود تا بعضی روایات حذف گردند.
آغاز این روش تاریخ نگاری مشخص نیست اما در سال 279 هجری کتاب فتوح البلدان بلاذری به این روش نگاشته شده است. از دیگر کتابهایی که به روش ترکیبی نگاشته شده میتوان به «اخبار الطوال دینوری ( 282 هجری )، تاریخ یعقوبی ، تاریخ دمشق ابن قلانسی ، المنتظم ابن جوزی ، تاریخ الکامل ابن اثیر و تاریخ طبرستان ابن اسفندیار» اشاره کرد.
روش تحلیلی
در این روش مورخ در کنار نقل روایات غالباً ترکیبی ، به تحلیل ، تبیین و بررسی علل و نتایج آن میپردازد. اگر چه در تاریخ نگاری اسلامی نمیتوان تاریخی تحلیلی که کاملا مصداق این تعریف باشد پیدا کرد اما بعضی تواریخ را میتوان یافت که دیدگاههای تحلیلی در آنها دیده میشود. از جمله آثاری که میتوان در زمره آثار تحلیلی قرار داد میتوان به «تجارب الامم ابو علی مسکویه»اشاره کرد. آنچه کتاب تجارب الامم را ممتاز کرده دیدگاه مسکویه نسبت به تاریخ و هدف از آن و نیز روش استدلال و نگرش فلسفی اوست.(برای مطالعه بیشتر رک: تاریخ نگاری در ایران : جمعی از نویسندگان ، ترجمه یعقوب آژند، نشر گستره؛ تاریخ نگاری در اسلام : سید صادق سجادی ، انتشارات سمت)
مکاتب تاریخ نگاری اسلام
اصلی ترین و معتبر ترین منبع قرآن کریم می باشد؛پس از قرآن دومین منبع روایات می باشد، مکاتب تاریخ نگاری ابتدا از مدینه شروع شد و در ادامه مکتب عراق(کوفه)، شام، خراسان و .. به وجود آمد.
فلسفه تاریخ در حقیقت آشنایی با قواعد حاکم بر جامعه انسانی و تاریخ است. شهید مطهری ـ رحمه الله علیه ـ در تعریف فلسفه تاریخ مینویسد: «علم به قوانینِ شدن، و صیرورت و تحول جامعهها «فلسفه تاریخ» نام دارد».(مرتضی مطهری، فلسفه تاریخ، ج4، چاپ اول، تهران، صدرا، 1383، ص106.) آیت الله سبحانی مینویسد: «آشنایی با قوانین کلی حاکم بر تاریخ و جامعه «فلسفه تاریخ» است».(جعفر سبحانی، فلسفه تاریخ، چاپ اول قم، مؤسسه مکتب اسلام، 1376، ص 5) «به عبارت دیگر فلسفه تاریخ علت و معلولها را در وقایع تاریخی کشف کرده و ارتباط و پیوند وقایع را جستجو مینماید. و سرانجام، هر نوع کاوش و جستجویی که دست اندرکار یافتن قوانین عمومی تکامل جامعههای انسانی هست فلسفه تاریخ نامیده میشود.»( همان، ص 7 و 6.) بنابراین فلسفه تاریخ در حقیقت علم به تحولات جوامع و قوانین حاکم بر مسیر تحولات و تکاملها است. شهید مطهری مینویسد: «فلسفه تاریخ در اسلام، فلسفه مجاهدت و فلسفه مبارزه میان حقیقت و بطلان است».(مرتضی مطهری، پیشین ص 106.)
پایهگذاری این علم توسط یکی از علمای اسلامی در قرن هشتم بوده است. «کسی که این علم را پایهگذاری نمود دانشمند معروف اسلامی عبدالرحمن بن خلدون (متوفای 808 ه.) است. پس از وی این علم از طرف دانشمندان مغرب زمین پیگیری شده و به صورت علم خاص مدون گردیده است».( جعفر سبحانی، پیشین، ص 5.)
انواع روشهای تاریخ نگاری اسلامی
روش روایی
در روش روایی روایات مختلف درباره یک حادثه و واقعه تاریخی با درج اسناد در کتاب تاریخ آورده میشود. روش روایی تاریخ نگاری از همان اوایل تاریخ اسلام آغاز گردید. زمانی که میخواستند سیره و احکام پیامبر را بنویسند تاریخ نگاران روایات مختلف را ضبط کردند بدون آنکه در آن دخل و تصرفی داشته باشند. بنابر این روایان و اخباران اولین مورخان عصر اسلامی محسوب میشوند که روایاتی متناسب با موضوع مورد بحث گرد آورند.
از اولین گروه محدثانی که به سیره پیامبر پرداختند، روایات آنرا گرد آوردند و نوشتند و آثارشان طیعه تاریخ نگاری روایی به شمار میرود میتوان به «ابانبنعثمان ، عروﺓبنزبیر، شرحبیلبنسعد و محمدبنمسلم زهری» اشاره کرد که بنیان گذاران مکتب تاریخ نگاری مدینه و هم آغاز کنندگان روش روایی به شمار میروند. اما برجستهترین نماینده روش تاریخ نگاری روایی ، محمد بن جریرطبری است. روش تاریخ نگاری روایی بیشتر در آثار مورخان دوره اسلامی به چشم میخورد در واقع آنها باور نداشتند که یکی از وظایف آنها در تاریخ نگاری علاوه بر روایت بررسی و تحلیل عقلانی انها نیز هست.
روش ترکیبی
مراد از روش ترکیبی آن است که مورخ به جای ذکر روایات مختلف از راه مقایسه و ترکیب و ایجاد سازگاری میان آنها واقعه مذکور را طی یک روایت توضیح دهد. در حقیقت روش ترکیبی مربوط به دوره تالیف تاریخی است. البته کار مورخ در روش ترکیبی بسیار مشکل است و مورخ باید بر مسائل تاریخی احاطه داشته باشد تا بتواند از ترکیب روایات به حقیقت و واقعیت نزدیک گردد. و این باعث میشود تا بعضی روایات حذف گردند.
آغاز این روش تاریخ نگاری مشخص نیست اما در سال 279 هجری کتاب فتوح البلدان بلاذری به این روش نگاشته شده است. از دیگر کتابهایی که به روش ترکیبی نگاشته شده میتوان به «اخبار الطوال دینوری ( 282 هجری )، تاریخ یعقوبی ، تاریخ دمشق ابن قلانسی ، المنتظم ابن جوزی ، تاریخ الکامل ابن اثیر و تاریخ طبرستان ابن اسفندیار» اشاره کرد.
روش تحلیلی
در این روش مورخ در کنار نقل روایات غالباً ترکیبی ، به تحلیل ، تبیین و بررسی علل و نتایج آن میپردازد. اگر چه در تاریخ نگاری اسلامی نمیتوان تاریخی تحلیلی که کاملا مصداق این تعریف باشد پیدا کرد اما بعضی تواریخ را میتوان یافت که دیدگاههای تحلیلی در آنها دیده میشود. از جمله آثاری که میتوان در زمره آثار تحلیلی قرار داد میتوان به «تجارب الامم ابو علی مسکویه»اشاره کرد. آنچه کتاب تجارب الامم را ممتاز کرده دیدگاه مسکویه نسبت به تاریخ و هدف از آن و نیز روش استدلال و نگرش فلسفی اوست.(برای مطالعه بیشتر رک: تاریخ نگاری در ایران : جمعی از نویسندگان ، ترجمه یعقوب آژند، نشر گستره؛ تاریخ نگاری در اسلام : سید صادق سجادی ، انتشارات سمت)
مکاتب تاریخ نگاری اسلام
اصلی ترین و معتبر ترین منبع قرآن کریم می باشد؛پس از قرآن دومین منبع روایات می باشد، مکاتب تاریخ نگاری ابتدا از مدینه شروع شد و در ادامه مکتب عراق(کوفه)، شام، خراسان و .. به وجود آمد.