ما از دو طریق به شناخت خود نایل می شویم که یکی در ابتدای راه و لازمه حرکت و مبدأ انگیزشی انسان به سوی کمال و سعادت است و دیگری در انتهای راه و نتیجه سلوک می باشد. معرفت نفس در عرفان، همان شناخت شهودی نفس است که در پایان راه، هنگامی که سالک به کشف و شهود رسید،، حاصل می شود. بنابراین اصطلاح معرفت نفس بیشتر یک اصطلاح عرفانی و شهودی است و مربوط به نهایت سلوک سالک است، ولی خودشناسی یک امر عادی و در ابتدای حرکت به صورت علمی و حصولی پی گیری می شود.
از جمله اموری که می تواند به باورها و اعتقادات انسان، رشد و تعالی دهد و او را سرانجام به معرفت نفس رساند خلاصه وار عبارتند از:
1. فعالیّت علمی:
– افزایش شناخت وآگاهی نسبت به دین و اعتقادات:
رشد و تعالی عملی اعتقادات و باورهای دینی، محصول شناخت صحیح و آگاهانه از معارف و حقایق دینی است. هر چه انسان بتواند مطالعات دینی خود را بالا برده و با برهان و استدلال عقلی، اصول دین را برای خود اثبات نماید، به همان میزان احتمال انحراف او در عمل کاهش خواهد یافت. لذا لازم است انسان قبل از ورود به وادی عمل و طی مسیر، شناخت جامع و کاملی از راه داشته باشد تا موانع بر سر راه را به راحتی پشت سر گذاشته و به مقصود برسد. از این رو توصیه می شود که اولا یک برنامه مطالعاتی برای خود تنظیم نموده و سعی کنید در حوزه های ذیل مطالعه و سطح آگاهی خود را افزایش دهید:
اعتقادی و اندیشه ای, اخلاق اسلامی, زندگی, سیاسی و اجتماعی, تاریخ و تمدن اسلامی, متون دینی ( که در پایان، کتب قابل استفاده در این زمینه را به عنوان نمونه معرفی خواهیم کرد).
ثانیا در صورتی که در مورد عقاید دچار شک و شبهه شُدید، در شک باقی نمانید؛ بلکه سعی کنید از طریق تحقیق ، مطالعه، مراجعه به متخصص دینی و یا ارتباط با ما آن را برطرف نمایید.
– تقویت محبت الهی در دل:
اگر انسان بتواند لذت متعالی یعنی لذت محبت الهی را بچشد، انگیزه او برای بدست آوردن لذت‌های معنوی که همان رسیدن به اعتقاد و ایمان کامل می باشد، تقویت می‌شود. عواملی از قبیل تفکر در نعمت های الهی، تأمل و تدبر در آیات الهی، درد دل با خدا، شرکت در مراسم مناجات و ادعیه و دقت در معانی آنها، خواندن داستان اولیاء الله، خاطرات شهداء، داشتن حضور قلب در عبادت و… ، در تقویت محبت الهی و ایمان مؤثرند.
2. فعالیّت عملی:
افزایش و ارتقاء یافتن بینش و باورهای دینی در گرو عمل به دستورات و فرامین الهی است. امام باقر (ع) می فرمایند: (من عمل بما یعلم علّمه الله ما لم یعلم – کسی که به علم و دانایی اش عمل کند، خداوند آنچه را که نمی داند به او می آموزد. بحارالانوار ج 75 ص 189). در نتیجه انجام وظایف بندگی، راه اصلی در رسیدن به مقصود و معرفت نفس است. البته توجه به این نکته ضروری است که عمل به وظایف نباید شما را از تفکر و مطالعه در معارف و اعتقادات باز دارد و یکی را بر دیگری ترجیج دهید. چرا که خداوند عالم را با اسباب اداره کرده و عمل به وظایف و مطالعه و تفکر پیرامون اعتقادات دو سبب از اسباب تقویت باورهای دینی است که در طول یکدیگر قرار دارند.
انسانهای فراوانی چه در اعصار گذشته و چه حال وجود دارند که با اثبات بندگی خود توانسته اند از راه شناخت و معرفت به خود، معبود خود را بشناسند (من عرف نفسه فقد عرف ربّه). انسانهایی که نوعا گمنامند و به تدریج شناخته می شوند. جدای از معصومین (ع)، کسانی چون سلمان، حرّ و سایر یاران امام حسی (ع) در اعصار گذشته و افرادی چون آیت الله قاضی، ملکی تبریزی، امام خمینی، بهجت، رجبعلی خیاط و بسیاری دیگر که در عصر حاضر زنده اند اما در گمنامی به حیات خود مشغولند.