بازگشت حج و مهدویت به ابتدای آفرینش انسان

منجی گرایی و عقیده به آینده ای روشن برای انسان ها، از باورهای مشترک بین همه ادیان الهی و حتی غیر الهی است. در بینش اسلامی، کسی رهایی بخش بشر از ظلمت است که همنام پیامبر اسلام (ص) و از عترت پاک اوست. بنابر باور شیعه، ایشان هم اکنون میان امت حضور دارند و ناظر بر اعمال و رفتار آنان اند. ایشان هر سال در موسم حج حاضر می شوند و بین باور به آن حضرت و موسم حج ارتباطی استوار وجود دارد.

اما اینکه این ارتباط دوسویه کدام است و نقش هر یک از این دو در دیگری چیست و در تقویت و استحکام عقیده به دیگری چه نقشی براساس کتاب و سنت دارد و سرانجام نقش حج و کعبه در رخداد ظهور چگونه است؟ پرسش هایی است که حجت الاسلام الهی نژاد درکتاب “حج و مهدویت” به آن پاسخ گفته است:

مفهوم شناسی حج و مهدویت

حج در لغت به معنای قصد است و در اصطلاح به قصد کردن و رفتن به سوی مکه برای انجام دادن مناسک حج اطلاق می شود، چنانکه در قرآن واژه حج به همین معنا آمده است:

وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا (آلعمران: 97) و برای خدا بر مردم [واجب] است که آهنگ خانه [او] کنند، آنهایی که توانایی رفتن بهسوی آن را دارند.

همچنین در آیه دیگر آمده است:

إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ. . . (بقره: 158) صفا و مروه از شعائر الهی است. بنابراین هرکس که حج خانه خدا یا عُمره انجام دهد. . . .

در روایت از امام باقر (ع) درباره علت نامگذاری حج سؤال شد. ایشان، رستگاری را علت نامگذاری دانستند:

قَالَ قُلْتُ لَهُ لِمَ سُمِّیَ الحَجُّ حَجّاً قَالَ حَجَّ فُلَانٌ أَیْ أَفْلَحَ فُلَان. راوی می گوید محضر مبارک امام (ع) عرض کردم: برای چه حج را حج نامیده اند. حضرت فرمود: برای آنکه وقتی می گویند فلانی حج به جا آورد، یعنی فلانی رستگار شد.

حج در اصطلاح به حج اکبر و حج اصغر تقسیم شده است. حج اکبر به روز عرفه (روز نهم ذی حجه) و روز عید قربان (روز دهم ذی حجه) تعریف شده است؛ زیرا در این دو روز، بیشترین اعمال حج انجام میشود؛ چنانکه امام صادق (ع) در دو روایت می فرماید:

“الحَجُّ الْأَکْبَرُ یَوْمُ النَّحْر ” و “الحَجُّ الْأَکْبَرُ یَوْمُ الْأَضْحَی” اما حج اصغر در روایات به عمره تفسیر شده است. در روایت امام صادق (ع) چنین آمده است: مُعَاوِیَۀَ بنعَمَّارٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِالِله عَنْ یَوْمِ الحَجِّ الْأَکْبَرِ فَقَالَ هُوَ یَوْمُ النَّحْرِ وَ الْأَصْغَرُ الْعُمْرَة.

معاویۀ بن عمار می گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم: حج اکبر چه روزی است؟ حضرت فرمود: حج اکبر، روز عید نحر (عید قربان) و حج اصغر، عمره [مفرده] است.

واژه مهدویت

واژه مهدویت نوبنیاد است. مهدویت، مصدر جعلی از واژه مهدی است؛ اعم از اینکه اسم فاعل باشد یا اسم مفعول؛ نظیر جاهلیت و . . .

در قرآن نیز مصدر جعلی استعمال شده است؛ مانند کلمه جاهلیت در این آیه:

أَ فَحُکْمَ الْجاهِلِیَّۀِ یَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ (مائده: 50) آیا آنها حکم جاهلیت را [از تو] می خواهند؟ ! و چه کسی بهتر از خدا برای قومی که اهل ایمان و یقین هستند، حکم می کند؟ !

اما در اصطلاح اسلامی، مهدویت به معنای خوش فرجامی بشر در پایان تاریخ و ظهور امام مهدی (عج) است. آنچه ما در این نوشتار به آن میپردازیم، بررسی ارتباط بین امام مهدی (عج) و مراسم سالیانه حج و مکان مقدس کعبه است؛ زیرا براساس باور شیعه، بین مراسم حج و حضور همه ساله حضرت در آن موسم و قیام حضرت از کنار کعبه، ارتباط وثیقی وجود دارد.

دیرینگی حج و مهدویت

دیرینگی کعبه و حج

از آنجا که موضوع کعبه و حج، همواره برای پیروان ادیان الهی شناخته شده بوده است، می توان قدمت آن را به درازای عمر بشر دانست که آیات و روایات نیز به این امر دلالت دارند.

براساس آیات قرآن، کعبه نخستین بنایی است که روی زمین ساخته شد. خداوند می فرماید:

إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّۀَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ (آلعمران: 96) نخستین خانه ای که برای مردم [و نیایش خداوند] بنا نهاده شد، همان است که در سرزمین مکه است که پر برکت و مایه هدایت جهانیان است.

مفسران در تفسیر این آیه اختلاف کرده اند؛ برخی گفته اند قبل از خانه خدا هیچ خانه ای روی زمین بنا نشده است و برخی دیگر گفته اند هیچ خانه ای که برای عبادت باشد بنا نشده است.

در تفسیر علی بن ابراهیم آمده است:

سُمِّیَتْ مَکَّۀُ أُمَّ الْقُرَی لِأَنَّهَا أَوَّلُ بُقْعَۀٍ خَلَقَهَا اللَهُ مِنَ الْأَرْضِ لِقَوْلِهِ ( إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّۀَ مُبارَکاً).

مکه امالقری نامیده شد، چون نخستین سرزمین از زمین بود که خداوند آن را آفرید، به دلیل کلام پروردگار که می فرماید:نخستین خانه ای که برای مردم، [و نیایش خداوند] بنا نهاده شد، همان است که در سرزمین مکه است که پربرکت است.

در آیه دیگر، کعبه را خانه ای کهن نامیده است:

ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ (حج: 29) سپس باید آلودگی هایشان را برطرف سازند و به نذرهای خود وفا کنند و بر گِرد خانه گرامی کعبه طواف کنند.

واژه عتیق میان مفسران به سه معناست:

1. قدیم؛

2. خالص؛

3. آزاد و رها.

در صورتی که واژه عتیق را به معنای قدیم بگیریم ، مقصود ما حاصل است. عیاشی در تفسیرش از حلبی از امام صادق (ع) نقل می کند که حضرت فرمود: بر سنگی از سنگ های کعبه نوشته شده است: منم خداوند صاحب مکه. آفریدم آن را روزی که آسمان ها، زمین، خورشید و ماه را آفریدم.

ابوحمزه ثمالی می گوید:

در مسجدالحرام محضر حضرت ابوجعفر (باقر) (ع) بودم. به ایشان عرض کردم: برای چه خداوند کعبه را بیت العتیق نامیده است ؟ حضرت فرمود: خداوند هیچ خانه ای را بدون صاحب و ساکن روی زمین بنا نکرد، مگر این خانه را؛ زیرا احدی در آن ساکن نیست و صاحبی به جز خداوند ندارد و نیز فرمود: خداوند این خانه را پیش از خلقت مخلوقات آفرید. پس از آن، زمین را ایجاد کرد و از زیر آن کشید و پهن کرد.

حج، مأموریت همه انبیا

میان حج و نبوت رابطه دیرین و وثیقی وجود دارد؛ یعنی موضوع حج از همان ابتدای رسالت و بعثت انبیا علیهم السلام مطرح بوده است. حتی قدمت حج، براساس برخی احادیث، به پیش از آفرینش انسان باز می گردد. پس عمر حج از عمر بشر بیشتر است؛ چنانکه امام صادق (ع) در این باره می فرماید:

فَکَانَ أَوَّلُ مَا حَجَّتْ إِلَیْهِ المَلَائِکَۀُ وَ طَافَتْ بِهِ فِی هَذَا الْوَقْتِ فَجَعَلَهُ سُنَّۀً وَ وَقْتاً إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَۀِ.

فرشتگان نخستین کسانی بودند که حج را انجام دادند. آنان در همین وقت (ماه ذیحجه) طواف کردند. پس پروردگار هماناعمال فرشتگان را برای بندگان تا روز قیامت سنت قرار داد.

عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سُئِلَ أَبُوجَعْفَرٍ (ع) عَنِ الْبَیْتِ أَکَانَ یُحَ جُّ إِلَیْهِ قَبْلَ أَنْ یُبْعَثَ النَّبِیُّ (ص) قَالَ نَعَمْ لَا یَعْلَمُونَ أَنَّ النَّاسَ قَدْ کَانُوا یَحُجُّونَ وَ نُخْبِرُکُمْ أَنَّ آدَمَ وَ نُوحاً وَ سُلَیْمَانَ قَدْ حَجُّوا الْبَیْتَ بِالْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ الطَّیْرِ وَ لَقَدْ حَجَّهُ مُوسَی عَلَی جَمَلٍ أَحْمَرَ یَقُولُ لَبَّیْکَ لَبَّیْک.

زراره از امام باقر (ع) سؤال می کند که آیا قبل از پیامبر گرامی اسلام (ص) نیز مردم حج به جا می آوردند؟ حضرت فرمود: بله مردم حج به جا می آوردند. حضرت آدم، نوح و سلیمان با جن و انس و پرندگان حج می کردند و همچنین حضرت موسی (ع) با شتر قرمز حج می کرد و میگفت لبیک لبیک.

دیرینگی مهدویت

باورداشت منجی، باورداشتی پردامنه و دارای گستره وسیع است؛ به طوریکه همه پیروان ادیان آسمانی و بیشتر ادیان غیر آسمانی به نوعی بدان اعتقاد دارند. بی شک وقتی ادیان سابقه ای دیرینه داشته باشند، منجی گرایی نیز دارای سابقه دیرینه خواهد بود. خداوند در قرآن می فرماید:

وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ (انبیاء: 105) در زبور بعد از ذکر [تورات] نوشتیم بندگان شایستهام وارث [حکومت] زمین خواهند شد.

امام باقر (ع) در تفسیر این آیه می فرماید:

هُم أصحابُ المهدی فِی آخِر الزَّمان؛ آنها [بندگان صالح و شایسته]، اصحاب امام زمان (عج) هستند.

گفتنی است در کتاب های تفسیری درباره این آیه، نکاتی مطرح شده است:

1- “زبور” به معنای همه کتاب های آسمانی و “ذکر” به معنای لوح محفوظ یا امالکتاب است.

2- زبور به معنای کتاب حضرت داود و ذکر به معنای تورات است.

در تفسیر نخست، دیرینگی منجیگرایی و نجات بخشی به خوبی قابل برداشت است؛ یعنی موضوع موعودگرایی به پیش از خلقت بنی آدم بر می گردد و نزد علم الهی محفوظ بوده است. بنابر تفسیر دوم نیز می توانیم قدمت مهدویت را به ادیان آسمانی گذشته سرایت دهیم و دیرینگی آن را به تاریخ پیش از اسلام بازگردانیم. البته آیات بسیاری در قرآن به موضوع مهدویت اشاره دارد که در اینجا به همین مقدار اکتفا می شود.

در روایات نیز به قدمت منجی گرایی اشاره شده است. براساس روایات می توان قدمت اندیشه مهدویت را به دو روش اثبات کرد:

اول: روایات بسیاری درباره مهدویت از ائمه معصوم علیهم السلام، به یادگار مانده است و نشان می دهد که همزمان با طلوع اسلام، عقیده به مهدی و مهدویت، جزو باورداشت مسلمانان بوده است و با ادامه حیات این باور در طول تاریخ، هماکنون نیز جزو باورهای اصیل اسلامی است؛ چنانکه پیامبر اسلام (ص) می فرماید:

إِنَّ المَهْدِیَّ مِنْ عِتْرَتِی مِنْ أَهْلِ بَیْتِی یَخْرُجُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ تُنْزِلُ لَهُ السَّمَاءُ قَطْرَهَا وَ تُخْرِجُ لَهُ الْأَرْضُ بَذْرَهَا فَیَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطاً کَمَا مَلَأَهَا الْقَوْمُ ظُلْماً وَ جَوْرا.

مهدی از عترت و اهل بیت من است و در آخرالزمان قیام میکند. آسمان برای او باران ببارد و زمین بذرهای خود را بیرون دهد. او زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، چنانکه مردم، آن را از ظلم و ستم پرکرده باشند.

همچنین حضرت فرمود:

لَوْ لَمْ یَبْقَ مِنَ الدُّنْیَا إِلَّا یَوْمٌ وَاحِ دٌ لَطَوَّلَ اللَهُ ذَلِکَ الْیَوْمَ حَتَّی یَخْرُجَ فِیهِ وَلَدِیَ المَهْدِیُّ فَیَنْزِلَ رُوحُ الله عِیسَ ی بنُ مَرْیَمَ فَیُ َ ص لِّیَ خَلْفَهُ وَ تُشْرِقَ الْأَرْضُ بِنُورِهِ وَ یَبْلُغَ سُلْطَانُهُ المَشْرِقَ وَ المَغْرِب.

اگر از دنیا نماند مگر یک روز، خدا این یک روز را طولانی کند تا فرزندم مهدی ظهور کند. آنگاه عیسی بن مریم فرود آید و پشت سرش نماز بخواند و زمین به نورش روشن گردد و حکومتش به مشرق و مغرب برسد.

دوم: روایاتی وجود دارد که اندیشه مهدویت را به پیش از اسلام باز می گرداند و به نوعی انبیا و اولیای گذشته را بشارت دهنده امام مهدی (عج) و ظهور او می داند.

بنابراین، دیرینگی حج و مهدویت، به ابتدای آفرینش انسان باز می گردد.

منبع: کتاب “حج و مهدویت” نوشته حجت الاسلام حسین الهی نژاد؛ ناشر: مشعر