تاریخچه حجاب

پرسش 1. آیا حجاب در دوران های گذشته هم به همین صورت بوده و یا مربوط به قوانین اسلام است؟

از برخی متون استفاده می شود که اصل حجاب میان اقوام و ملل مختلف مطرح بوده و سابقه طولانی دارد، گرچه نحوه بهره گیری از حجاب، حدود و احکام آن بر حسب سنت و آداب جوامع متفاوت بوده است. بنابر گواهی متون تاریخی، در اکثر قریب به اتفاق ملت ها و آیین های جهان، حجاب در بین زنان معمول بوده است؛ هرچند در طول تاریخ، فراز و نشیب های زیادی را طی کرده و گاهی با اعمال سلیقه حاکمان، تشدید یا تخفیف یافته، ولی هیچ گاه به طور کامل از بین نرفته است. مورخان به ندرت از اقوام بدوی که زنانشان دارای پوشش مناسب نبوده و یا به صورت برهنه در اجتماع ظاهر می شدند، یاد می کنند.

پوشش زن در یونان و روم باستان

دایرةالمعارف لاروس درباره پوشش زنان یونان باستان می گوید: زنان یونانی در دوره های گذشته، صورت و اندامشان را تا روی پا می پوشاندند. این پوشش که شفاف و بسیار زیبا بود، در جزایر کورس و اِمِرجوس و دیگر جزایر ساخته می شد.

زنان فنیقی دارای پوششی قرمز بودند. زنان شهر «ثیب» دارای حجاب خاصی بوده اند، بدین صورت که حتی صورتشان را نیز با پارچه می پوشاندند. این پارچه دارای دو منفذ بود که جلوی چشمان قرار می گرفت تا بتوانند ببینند. نقش هایی که بر جای مانده، حکایت می کند که زنان سر را می پوشانده، ولی صورت هایشان باز بوده است، و وقتی به بازار می رفتند، بر آنان واجب بوده است که صورت هایشان را بپوشانند.

حجاب در بین زنان سیبری و ساکنان آسیای صغیر و زنان شهر ماد (و فارس و عرب) نیز وجود داشته است.

زنان رومانی از حجاب شدیدتری برخوردار بوده اند، به طوری که وقتی از خانه خارج می شدند، با چادری بلند تمام بدن را تا روی پاها می پوشاندند و چیزی از برآمدگی های بدن مشخص نمی شد[1].

پوشش زن در ایران باستان

در مورد پوشش زنان ایران باستان، مطالب زیادی در تاریخ وجود دارد. ویل دورانت درباره پوشش زنان ایران باستان و این که حجاب بسیار سختی در بین آنان رایج بوده است، می گوید: «زنان طبقات بالای اجتماع جرأت آن را نداشتند که جز در تخت روان روپوش دار از خانه بیرون بیایند».[2]
تصویرهایی که از پوشاک مسیحیان و زنان اروپا به جا مانده، به وضوح حجاب کامل زنان را نشان می دهد[3].

حجاب در آیین اسلام

بدون شک، پوشش زن در برابر مردان بیگانه، یکی از ضروریات دین اسلام است. قرآن کریم می فرماید:

(((وَ قُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَیَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْها وَلْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیُوبِهِنَّ وَلَا یُبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاء بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِی أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِینَ غَیْرِ أُوْلِی الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِینَ لَمْ یَظْهَرُوا عَلَی عَوْرَاتِ النِّسَاء وَلَا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ مَا یُخْفِینَ مِن زِینَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَی اللَّهِ جَمِیعًا أَیُّها الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ)))[4]؛

«و به بانوان باایمان بگو چشم های خود را فروپوشند و عورت های خود را از نگاه دیگران پوشیده نگاه دارند و زینت های خود را، جز آن مقداری که ظاهر است، آشکار نسازند و روسری های خود را بر سینه خود افکنند و زینت های خود را آشکار نسازند؛ مگر برای شوهرانشان، پدرانشان، پدر شوهرانشان، پسرانشان، پسران همسرانشان، برادرانشان، پسر برادرانشان، پسر خواهرانشان، زنان هم کیششان، کنیزانشان و مردان سفیهی که تمایلی به زنان ندارند و کودکانی که از امور جنسی بی اطلاع اند، و پاهای خود را بر زمین نکوبند تا زینت های پنهانشان آشکار شود و همگی به سوی خداوند توبه کنید ای مؤمنان؛ باشد که رستگار شوید».

افزون بر آن، در آیات دیگر، پوشیدگی کامل اندام نیک و شایسته، با وقار و به دور از تحریک سخن گفتن و دوری از آرایش های جاهلیت نخستین توصیه شده است.

(((یا أَیُّها النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنینَ یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ ذلِکَ أَدْنی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ وَ کانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً)))[5]؛

«ای پیامبر، به همسران و دخترانت و زن های مؤمنان بگو روسری ها و چادرهای خود را بر خویش بیفکنند (که گردن و سینه و بازوان و ساق ها پوشیده شود) این (کار) نزدیک تر است به آن که (به حجاب و عفت) شناخته شوند تا مورد تعرض و آزار (فاجران) قرار نگیرند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان است»،

(((یا نِساءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذی فی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً)))[6]؛

«ای همسران پیامبر! شما همچون یکی از آنان معمولی نیستید اگر تقوا پیشه کنید پس به گونه ای هوس انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و سخن شایسته بگویید!».

در روایات نیز پوشیدن جامه بدن نما و نازک نزد نامحرم[7]، آرایش و استعمال عطر در خارج از خانه[8]، اختلاط فساد برانگیز زن و مرد، دست دادن و مصافحه با نامحرم و تشبّه به جنس مخالف یعنی این که مردان خود را شبیه زنان سازند یا زنان خود را شبیه مردان سازند[9] منع شده است و مردان با غیرت[10]، به هدایت و کنترل همسر و دختران، عفت نسبت به زنان مردم[11] و دوری از چشم چرانی توصیه شده اند. پس معلوم شد که تفاوت اساسی حجاب اسلامی با حجاب ادیان گذشته، در این است که اسلام وجوب پوشش زنان را متناسب با شئونات انسان، با تعدیل و نظم مناسب و به دور از افراط و تفریط، سهل انگاری مضر یا سخت گیری بی مورد به جامعه بشری ارزانی داشته است.

حجاب اسلامی همچون حجاب مورد توصیه پاپ ها، به معنای حبس زن در خانه یا پرده نشینی و دوری از شرکت در مسایل اجتماعی نیست؛ بلکه بدین معناست که زن در معاشرت خود با مردان بیگانه، موی سر و اندام خویش را بپوشاند و به جلوه گری و خودنمایی نپردازد تا در جامعه، غریزه آتشین جنسی تحریک نگردد؛ بلکه در محیط خانواده، این غریزه به صورت صحیح ارضا شود.

حضور اجتماعی زن

پرسش 2. اسلام به زن گفته با حفظ حجاب اسلامی و در صورت ضرورت می تواند در جامعه فعالیت کند این ضرورت را چه طور می توان تشخیص داد؟

ضرورت حضور زن در جامعه را عقل و شرع تشخیص می دهند. با توجه به این که زن، انسان است و انسان موجودی اجتماعی بالطبع است، به طور کلی زندگی او در کنار مرد در جامعه با حفظ شرایط ایمن بسیار بدیهی است. فعالیت های اجتماعی زن هرگاه با فضایل انسانی او و ویژگی های جنسیّتی او منافات نداشته باشد جایز است. همان گونه که مرد هم هر نوع فعالیتی را در جامعه نمی تواند داشته باشد، یعنی فعالیتی که با ارزش های انسانی او و ویژگی های مردانه اش منافات دارد برای او جایز نیست.

به عنوان مثال: زن باید برای پرداختن به امور اقتصادی لازم خود، با حفظ سلامت خویش و… به اجتماع پا نهد که بسیار بدیهی است ولی آنچه که این حضور را بی خطر می نماید رعایت حدود و حجاب اسلامی است.

اسلام برای بیمه شدن زن از حوادث و آسیب های اجتماعی، حجاب و عفاف را لازم شمرده است. البته بایستی توجه داشت که زن اولویت هایی را که اسلام براساس شخصیت، منزلت و استعدادهای او در نظر گرفته است خوب تشخیص دهد تا بتواند در صورت تعارض حقوق و تکالیف، بهترین ها را انتخاب کند. به عنوان مثال: اگرچه حضور اجتماعی زن در برخی مشاغل اجتماعی امکان داشته باشد، ولی باید توجه داشت که، زن با نگرش اسلامی و اهداف متعالی دنیوی و اخروی، تشخیص می دهد که جایگاه مادری، همسری و کدبانویی، ارزشی بالاتر دارد که در صورت تعارض آن ها با برخی مشاغل اجتماعی، بایسته است آن جایگاه های مقدس مقدم گردد و در صورت عدم تعارض، پرداختن به آن ها جایز و حتی ارزشمند است.

دل پاک

پرسش 3. آیا درسته که این همه برای حجاب سخت گیری می شود درحالی که دخترانی را دیده اید که علیرغم داشتن حجاب کامل، در رفتار خود خیلی عفاف و حیا را رعایت نمی کنند و در مقابل دخترانی با وجود نداشتن حجاب، مقید به بسیاری از اصول اخلاقی هستند و با دل پاک زندگی سالم دارند؟

نخست باید دانست؛ حجاب زمانی معنا دارد که زن و مرد ناگزیر از ارتباط با هم هستند و امکان جداسازی نیست و زن قصد حضور در اجتماع را دارد. در حالی که برداشت ما از حجاب همواره جنبه سلبی آن بوده است و اغلب در کنار طرح مسئله حجاب، توصیه به جداسازی زن و مرد و ایجاد فاصله می شود. این دیدگاه نادرست موجب شده تا زن و دختر مسلمان ما گمان کند، صرف داشتن چادر و پوشش کفایت می کند و بنابراین در بسیاری از بزنگاه ها دچار دردسر شوند. کم نیستند دختران محجبه ای که در دام دوستی ها و روابط نامشروع گرفتار شده یا حتی در آداب اولیه اجتماعی، ضوابط اخلاقی را رعایت نمی کنند: آرایش یا پوشش نامناسب همراه با چادر، شوخی های بی مورد، تماس های پیامکی یا تلفنی نابجا و…

در محیط دانشجویی هم اغلب جوانانی که از خانواده های مقید و مذهبی هستند، در ترم اول دچار سردرگمی می شوند چرا که آداب صحیح برخورد با جنس مخالف خود را نمی دانند و گاه از ترس مورد تمسخر واقع شدن، حریم های مورد قبول خود را زیر پا می گذارند.

فلسفه حجاب، به حداقل رساندن آسیب های ممکن اجتماعی و خانوادگی است. حجاب این فرصت را به زن می دهد که به عنوان یک انسان در جامعه حضور یابد. در واقع حجاب سطح روابط زن و مرد را از جنسیت به جنس بالا می رود. زن باحجاب، در قالب جنس یک انسان با مرد طرف می شود و نه با جنسیت زنانه خود، و این یعنی بستن همه راه های سوءاستفاده از زنانگی زن.

تمامی زنان از این که مورد سوءاستفاده قرار گیرند، آزرده می شوند، حتی اگر این سوءاستفاده در قالب نگاه کردن باشد اما تعداد اندکی از زنان حجاب را مانعی برای خودنمایی می بینند. سیره بانوان برگزیده دین مانند: حضرت زهرا و حضرت زینب(علیهما السلام)، حضور اجتماعی فعال در جامعه آن روز بوده است. حتی حضور در جنگ ها با کفار از جمله احد و خندق به عنوان کمک و امداد و در شهر برای آموزش احکام و اعتقادات دینی، بانوان فعالیت می کردند.

احادیث مختلفی که در مورد زندگی ایشان و رسیدگی به امور منزل از سوی افرادی چون حضرت سلمان و بلال نقل شده، بیان گر ارتباط ایشان با مردانی غیر از همسر و پدر و محارم است[12]. همگی حکایت از حضور فعال و زنده حضرت در امور اجتماعی و ارتباط با دیگران بر اساس رعایت ضوابط حجاب و عفت دارد. این نکات باید به صورت سیره عملی به دختران جوان آموزش داده شود. البته در موارد غیرضروری بر عدم ارتباط با نامحرم، حتی ندیدن نامحرم دارد.

لازم است تأکید شود، رعایت حضور فعال اجتماعی با حفظ عفت و حجاب و رعایت حریم و دوری از نامحرم درغیر موارد ضروری از شاخص های الگوگیری است.

نکته مهم آن است که ظاهر و باطن انسان و عمل و نیت او باید هماهنگ و همراه و همخوان باشند، اگر در دل به اصولی اعتقاد و باور داریم باید در عمل نیز مقید به باورها باشیم. نیت خوب و عمل نیکو هیچ کدام به تنهایی ضامن سعادت ما در دنیا و آخرت نمی شوند، بلکه اگر قلبی پاک و روحیه ای صمیمی باشد اما حجاب را رعایت نکند، رفته رفته آن پاکی درونی آلوده می شود و از صمیمیت او سوء استفاده می شود.

---

پی نوشت ها

[1]. به نقل از دایرة المعارف القرن العشرین، 1923.

[2]. همان، ص434.

[3]. براون واشنایدر، پوشاک اقوام مختلف، ص 116.

[4]. نور، آیه 31.

[5]. احزاب، آیه 59.

[6]. احزاب، آیه 32.

[7]. سنن ابی داوود، ج 2، ص 383.

[8]. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 103، ص 243.

[9]. همان، ص 258.

[10]. ابوالقاسم پاینده، ترجمه نهج الفصاحه، ص 143.

[11]. محمد بن حسن، حرعاملی، وسایل الشیعه، ج 14، صص 138و141.

[12]. ر.ک: سید هاشم رسولی محلاتی، زندگانی حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها)، ص 108 تا 111.