نگرانی دولت ایالات متحده از احتمال افشای اطلاعات جدید توسط اسنودن موضوعی است که باعث شده است وضعیت بحرانی در مورد این رسواییِ جاسوسی همچنان به صورت بالقوه وجود داشته باشد. بحران رسوایی جاسوسی در ایالات متحده هر روز ابعاد گسترده‌تر و پیش‌رونده‌تری می‌یابد. بحران از زمانی آغاز شد که یک مأمور سابق سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا)، که به عنوان پیمانکار برای آژانس امنیت ملی کار می‌کرد، از هنگ‌کنگ اقدام به فاش کردن برنامه‌های گسترده‌ی سازمان امنیت ملی آمریکا در خصوص جمع‌آوری اطلاعات شخصی افراد در فضای مجازی کرد. بر اساس اطلاعاتی که وی منتشر کرد، سازمان امنیت ملی آمریکا، از یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های مخابراتی آمریکا درخواست کرده بود مکالمات تلفنی و نیز فعالیت‌های اینترنتی شهروندان را در اختیار سازمان مزبور قرار دهد.

رئیس‌جمهور آمریکا در پاسخ به واکنش‌ها به این ادعا و نارضایتی‌های ابرازشده نسبت به این موضوع، بیان کرد: «این طرح‌ها با نظارت کنگره و دادگاه‌های ویژه صورت می‌گرفتند.» از سوی دیگر، کیت الکساندر، مدیر سازمان امنیت ملی آمریکا نیز در این خصوص اعلام کرد که این طرح‌ها به مقابله با 50 حمله‌ی تروریستی در 12 سال گذشته کمک کرده‌اند.(1)

در حالی که تصور می‌شد این مسئله به همین جا ختم خواهد شد، افشاگری‌های تازه اسنودن به بحران مذکور، ابعاد بین‌المللی و گسترده‌تری داد. در افشاگری‌های تازه مشخص شد علاوه بر مردم آمریکا، مردم سراسر جهان، یعنی از پاکستان، اردن و ایران گرفته تا اروپا و نیز مقامات و دیپلمات‌های کشورهای مختلف جهان، هدف شنود مکالمات و رصد نسبت به انجام فعالیت‌های اینترنتی بوده‌اند. نگرانی دولت ایالات متحده از احتمال افشای اطلاعات جدید توسط اسنودن موضوعی است که باعث شده است وضعیت بحرانی در مورد این رسوایی همچنان به صورت بالقوه وجود داشته باشد.

در این یادداشت قصد داریم به بررسی پیامدهای این جاسوسی در کشورها و مناطق مختلف جهان، از جمله در ایالات متحده بپردازیم. پیش از آن، پیامدهای نظری این رسوایی در حوزه‌ی روابط بین‌الملل طرح می‌گردد.

پیامدهای نظری:

طبق نظریه‌ی بازی‌ها و همچنان که قرائت‌های جدید از لیبرالیسم و رئالیسم، به ویژه نئولیبرالیسم تأکید می‌کند، بازی اصلی در صحنه‌ی روابط بین‌الملل، شبیه معمای زندانی‌هاست. معمای زندانی‌ها نشان می‌دهد که چطور دو نفر به جای همکاری برای اینکه خود به سود بیشتری برسند، به خودشان ضرر وارد می‌کنند.(2) در واقع به دلیل اینکه دو زندانی از یکدیگر اطلاع ندارند، دست به انتخابی می‌زنند که ارجحیت نخست آن‌ها نیست.

همچنان که از مفهوم این معما مشخص است، داشتن اطلاعات از سایر بازیگران، امری مؤثر و تعیین‌کننده در چگونگی رفتار هر بازیگر است. با وجود افشاگری‌های اسنودن و در صورت باورپذیر بودن ادعاهایش مبنی بر اینکه اطلاعات هر جنبنده‌ای که با وسایل ارتباطی نظیر تلفن و کامپیوتر از طریق اینترنت مرتبط بوده، مورد هدف سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا بوده است؛ بازیگر مذکور در تنگنای معمای زندانیان باقی نمی‌ماند. به عبارت دیگر، با توجه به اینکه این بازیگر می‌تواند اطلاعات لازم را نسبت به سایر بازیگران داشته باشد، می‌تواند نسبت به ارجحیت‌های آن‌ها مطلع باشد و بنابراین فرآیند کنش، اندرکش را طوری تنظیم کند که ارجحیت‌های درجه اول خودش تأمین شود.

پیامدها در ایالات متحده

با وجود واکنش انتقادآمیز برخی رسانه‌های منتقد در آمریکا، توجیه دولت ایالات متحده که این کشور با این اقدام توانسته است مانع بسیاری از اقدامات تروریستی شود، برای اکثریت مردم این کشور پذیرفتنی است. از سوی دیگر، به واسطه‌ی تجربه‌ای که مردم آمریکا از حادثه‌ی مرگبار یازده سپتامبر دارند، توجیه اقدام مذکور امری میسرتر برای دولت شده است.

بر طبق نظرسنجی‌ای که اخیراً مؤسسه‌ی پیو انجام داده است، بالغ بر 60 درصد مردم این کشور انجام این اقدام توسط دولت ایالات متحده را امری قابل قبول دانسته‌اند.(3) اگرچه بخش قابل توجهی از مردم نیز این اقدام را بدون توجیه می‌‌شمرند و ورود به حریم شخصی خود را غیرقابل قبول می‌دانند؛ اما این فضای اقناعی در نزد سایر کشورهای جهان، به خصوص رهبران جهان که تا کنون موضع خود را مشخص کرده‌اند، وجود ندارد. دولت‌های سایر کشورهای جهان این موضوع را مورد اعتراض قرار داده‌اند که در ادامه، پیامدهای این اعتراض‌ها از نظر می‌گذرد.

پیامدها در اروپا

به دنبال افشای اقدامات جاسوسی آمریکا علیه اروپا، مقامات کشورهای اروپایی و از جمله پارلمان اروپا خواستار توضیح آمریکا در خصوص این اقدامات شدند. به طور خاص، پارلمان اروپا در قطعنامه‌ای خواهان تحقیق گسترده‌ی کمیته‌ی آزادی‌های اجتماعی پارلمان جاسوسی آمریکا در نهادهای اروپایی شد.(4)

هنگامی که اروپای دوست، همچون رقبا و یک دشمن، هدف جاسوسی قرار می‌گیرد؛ این مفاهیم واقع‌گرایی بار دیگر خودنمایی می‌کنند که اولاً در نظام بین‌الملل بازیگران تنها می‌توانند به خود و توانایی‌های خود اتکا کنند و ثانیاً اینکه دوست و دشمن واقعی وجود ندارد و ممکن است دوست امروز شما، دشمن فردای شما باشد و بالعکس.

«اینکه دشمنانمان علیه ما جاسوسی کنند قابل تحمل است، اما اینکه دوستانمان بخواهند چنین کاری بکنند پذیرفتنی نیست.»(5) این گفته‌ی یکی از نمایندگان پارلمان اروپا، که به نوعی بیانگر وضعیت کلی اروپا در واکنش به این اتفاقات است، بیش از هر چیز، چهره‌ی عملکرد رئال بازیگران در عرصه‌ی نظام بین‌الملل و همچنین ایالات متحده، به عنوان یک بازیگر عمده در این عرصه را آشکار می‌سازد.

این در حالی است که در آمریکا همواره سعی شده است این گونه وانمود شود که عملکرد این کشور بر اساس ارزش‌های لیبرال و نه منطق واقع‌گرایانه است. به عبارت دیگر، هنگامی که با یک دوست مثل رقبا و دشمنان برخورد شده و از آن جاسوسی می‌شود، این مفاهیم واقع‌گرایی بار دیگر خودنمایی می‌کنند که اولاً در نظام بین‌الملل بازیگران تنها می‌توانند به خود و توانایی‌های خود اتکا کنند و ثانیاً اینکه دوست و دشمن واقعی وجود ندارد و ممکن است دوست امروز شما، دشمن فردای شما باشد و بالعکس.

پیامدها در روسیه

پس از خروج اسنودن از هنگ‌کنگ، که به باور ایالات متحده با همکاری پکن صورت گرفت،(6) حضور اسنودن در مسکو باعث شد تنش ایجادشده در روابط پکن و واشنگتن، به روابط میان مسکو و واشنگتن نیز تسری پیدا کند. درخواست برای استرداد اسنودن توسط ایالات متحده، از سوی مسکو، با این بهانه که میان دو کشور قراردادی برای استرداد مجرمین وجود ندارد، رد شد. روسیه تا کنون به این مقام سابق آمریکایی پناهندگی نداده است، ولی اعلام کرده وی می‌تواند به هر کشور که در آن پناهنده شود سفر کند. با وجود اینکه پوتین اظهار داشته در صورت به دست آمدن هر فرصت مناسبی، افشاگر سازمان امنیت ملی آمریکا خاک این کشور را ترک خواهد کرد، اما تجربه‌های پیشین نشان داده است که روسیه همواره خاک امنی برای جاسوس‌ها علیه آمریکا بوده است.

روسیه تا کنون بازی مناسبی را علیه آمریکا در مورد اسنودن انجام داده است. از سویی با این بهانه که اسنودن در خاک این کشور نیست و پیمان استرداد مجرمین با آمریکا ندارد، از تحویل او به ایالات متحده سر باز زده و از سوی دیگر، با نگه داشتن او در سرزمین خود، امکان دسترسی و تصمیم‌گیری درباره وی را دارد.

اگرچه گفته می‌شود اسنودن در فرودگاه مسکو و در قسمت ترانزیتی است و وارد خاک این کشور نشده است، ولی در عمل، مسکو به وی دسترسی دارد و روسیه این اختیار را دارد که درباره‌ی سرنوشت او تصمیم بگیرد. در حال حاضر، روسیه می‌تواند از این فرصت برای ارتباط‌گیری مأموران اطلاعاتی خود با وی بهره بگیرد.

در حالی که مسائلی چون مسئله‌ی سوریه و پرونده‌ی هسته‌ای ایران، قانون «ماگنیتسکی» و قانون «دیمایاکولوف»، در سال‌های اخیر، چالش‌ها در روابط تنش‌آمیز روسیه و آمریکا را به نقطه‌ی حساسی رسانده است؛ این رویداد اتفاقی دیگر در روابط دو کشور است که به دامنه‌دارتر شدن اختلافات میان آن‌ها کمک می‌کند. اختلافاتی که شایبه‌ها درباره‌ی وقوع جنگ سرد جدید میان طرفین را نیز تقویت می‌کند.

پیامدها در آمریکای لاتین

چین و روسیه، که دو شریک، ولی در عین حال رقبای جدی‌تر آمریکا هستند، هر یک نقشی اثرگذار برای در پناه نگاه داشتن اسنودن از دست ایالات متحده داشته‌اند؛ ولی هیچ یک تا کنون اعطای پناهندگی به وی را نپذیرفته‌اند. اما همین عملکرد نیز خشم ایالات متحده را برانگیخته و تنش‌ها بین طرفین را تقویت کرده است. از 27 کشوری که اسنودن از آن‌ها تقاضای پناهندگی کرده است، تنها دو کشور، یعنی ونزوئلا و نیکاراگوئه، این درخواست را پذیرفته‌اند.

سومین کشور که خود بدون درخواست اسنودن اعلام کرده حاضر است به وی پناهندگی بدهد بولیوی است. هر سه کشور یادشده در آمریکای لاتین قرار دارند. منطقه‌ای که دولت‌های حاکم بر آن بیش از هر مکانی دیگر در جهان روحیه‌ی ضدآمریکایی دارند. پذیرش درخواست اسنودن از سوی آن‌ها، خود دلیل این مدعاست.

سایر کشورهای جهان حتی در قامت ابرقدرت پیشینی چون روسیه، دست زدن به چنین اقدامی را از بیم خشم آمریکا، با تأملی بیشتر می‌نگرند. اما در کشورهای آمریکای لاتین، به دلیل سابقه‌ی طولانی‌مدت حضور استعماری آمریکا در این کشورها و خاطرات ناگواری که مردم در خصوص دخالت‌های آمریکا در این منطقه دارند و نیز به دلیل قدرت و قوام و سابقه‌ای که احزاب دست‌چپی در این کشورها دارند، وضعیت به گونه‌ای دیگر است. آن‌ها از این فرصت به صورت بهینه‌ای برای ضربه زدن به منافع آمریکا استفاده می‌کنند و ضمن حمایت از اسنودن، اقدام او برای فاش کردن اطلاعات را ستایش می‌کنند.

موضوع افشاگری‌های اسنودن و اتفاقاتی که در ارتباط با آن میان آمریکا و برخی کشورهای آمریکای لاتین افتاد، اگرچه بیانگر شدت بی‌اعتمادی و فاصله میان آن‌هاست؛ اما نشان‌دهنده‌ی عمق هم‌بستگی میان آمریکا و متحدان غربی‌اش نیز هست؛ زیرا آن‌ها با وجود اینکه خود نیز قربانی اقدامات جاسوسی آمریکا هستند، ولی همچنان در همکاری با این کشور برای به دام انداختن اسنودن، از هیچ کوششی فروگذار نکرده‌اند.

اتفاق دیگری درباره‌ی اسنودن که روابط کشورهای آمریکای لاتین را با آمریکا متأثر ساخت، هنگامی بود که چهار کشور اروپایی به هواپیمای شخصی ایوو مورالس، رئیس‌جمهوری بولیوی، اجازه‌ی عبور از حریم هوایی خود را ندادند. کشورهای فرانسه، ایتالیا، اسپانیا و پرتغال، با هماهنگی آمریکا و به این ظن که اسنودن در هواپیمای مورالس مخفی شده است، مانع عبور این هواپیما از خاک خود شدند. هزاران بولیویایی در اعتراض به تصمیم این کشورها، پرچم‌های آن‌ها و نیز پرچم آمریکا را در مقابل سفارت آمریکا در شهر لاپاز سوزاندند.(7)

این اتفاق اگرچه از سویی بیانگر شدت بی‌اعتمادی و فاصله میان ایالات متحده و برخی کشورهای آمریکای لاتین است، اما نشان‌دهنده‌ی عمق هم‌بستگی میان آمریکا و متحدان غربی‌اش است؛ زیرا آن‌ها با وجود اینکه خود نیز قربانی اقدامات جاسوسی آمریکا بوده‌اند و با افشاگری‌های اسنودن این مهم آشکار شده است، ولی همچنان در همکاری با آمریکا برای به دام انداختن مأمور سابق اطلاعاتی این کشور از هیچ کوششی فروگذار نکرده‌اند.

یک نکته

برخی کشورها در جهان سوم در دهه‌ها، بلکه در سده‌های گذشته، به صورت قابل ملاحظه‌ای، در معرض توطئه‌های خارجی قرار داشته‌اند. از همین رو، نگاه توطئه‌آمیز به بسیاری از حوادث و وقایع جاری، خاصه در میان عوام و حتی محافل علمی و دانشگاهی این کشورها، وجود دارد. غلظت چنین برداشت‌هایی در تفسیر واقعیات جامعه، گاهی به قدری زیاد است که حالت توهم‌آلود به خود می‌گیرد و ماحصل آن، نوعی بی‌عملی و عدم کنش سیاسی و اجتماعی در میان مردم است؛ زیرا این باور در فضای عمومی جامعه تزریق می‌شود که دست‌ها و کسانی خارج از مرزها در تعیین سرنوشت کشورشان نقش دارند و مشارکت آن‌ها نوعی نمایش و عملی فارغ از فایده است.

اتفاق‌هایی نظیر افشاگری اسنودن، که یکی از مهم‌ترین موارد از نوع خود در تاریخ است، می‌تواند این باور را در میان عوام این کشورها تقویت نماید که آن‌ها دستمایه‌ی توطئه‌ی چندین و چند باره‌ی ابرقدرت‌ها هستند. اینکه کم‌ترین واکنش و اعتراض در میان مقامات، مردم و دولتمردان این کشورها روی داد، نشانه‌ای بر این مدعاست که آن‌ها گویی خود پذیرفته‌اند که می‌بایست و لاجرم قربانی این نوع جاسوسی‌ها هستند.(*)

منابع:

(1)http://www.bbc.co.uk/persian/world/2013/06/130622_u07_snowden_us_hk.shtml

(2) یک مثال کلاسیک که از معمای زندانی‌ها بیان می‌شود به شرح زیر است: دو مظنون توسط پلیس دستگیر شده‌اند. پلیس باید شواهد کافی برای محکومیت مظنونین جمع‌آوری کند و برای این کار به صورت جداگانه از مظنونین بازجویی می‌کند. اگر یکی از مظنونین علیه دیگری شهادت دهد و مظنون دیگر سکوت را ترجیح دهد، در این حالت، مظنون اول آزاد و دیگری به یک سال حبس محکوم می‌شود. اگر هر دو سکوت در بازجویی را انتخاب کنند، هر دو زندانی در زندان تنها برای یک ماه حبس خواهند کشید و اما اگر هر دو علیه دیگری شهادت دهند باید به مدت 3 ماه هر زندانی حبس بکشد. هر زندانی باید بین خیانت و سکوت یکی را انتخاب کند و هر کدام از آن‌ها، نمی‌داند که دیگری کدام راه را انتخاب می‌کند.

(3)http://www.infowars.com/new-polls-americans-decry-nsa-spying-view-snowden-as-a-patriot/

(4),(5)http://persian.euronews.com/2013/07/05/europe-weekly-meps-fret-over-us-spying-claims/

(6)http://www.irna.ir/html/1392/13920405/80713010.htm

(7)http://persian.euronews.com/2013/07/08/bolivia-demands-answers-in-fugitive-row/

*رضا ذبیحی؛ کارشناس مسائل بین‌الملل/۱۳۹۲/۴/۲۶