تاریخ زندگی و گستره تألیفاتی عالمان مکتب حقه تشیع، گویا و جویای حقایق و برکات منوری است که برگ برگ این صحیفه زرین و سبز را در طول قرون متمادی، به تصویر باشکوهی از جلال علمی و جبروت اندیشگی و اخلاص و متانت عملی که نتایجی درخور و تولیداتی بایسته و شایسته را در پی داشته، بدل نموده است.یکی از آثار ارزشمند حوزه معارف اسلامی و اندیشه های شیعی کتاب بصائر الدرجات است. اثری در باب ائمه اطهار- علیهم السلام- که به کسب معرفت و شناخت این بزرگان و نیز ویژگی ها و خصوصیات ایشان یاری می رساند.
*درنگی در حالات مولف
این کتاب نوشته محمد بن حسن بن فروخ قمی صفار است که از علماى برجسته شیعه امامیه است.
ابوجعفر محمد بن حسن بن فروخ صفار قمی در گذشته به سال290 ق است.
ایشان که از زمره یاران برجسته امام حسن عسکری علیه السلام و جزء راویان حدیث بوده است در قرن سوم هجری به عنوان یکی از شخصیتهای فرزانه و دانشمندان برجسته به شمار می رفته است.
نجاشی که خود از بزرگان علم و شناخت است درباره حسن صفار می گوید: «محمد بن حسن بن فروخ صفار، یکی از چهره های درخشان شیعه در شهر قم و شخصیتی مورد اطمینان و دارای ارزشی والا است که روایات او بر بسیاری از روایات ترجیح داده می شود. او تألیفات فراوانی نیز دارد».
و نیز شیخ طوسی هم درباره ایشان اشعار می دارد: «محمد بن حسن صفار اهل قم می باشد. وی تألیفات فراوانی دارد. او نامه هایی به امام حسن عسکری علیه السلام فرستاده که آن نامه ها و جواب آن ها موجودند».
*از نگاه علامه حلی
علامه حلی هم درباره این شخصیت فرزانه بیان قابل تأملی دارد: «محمد بن حسن بن فروخ، از چهره های سرشناس شیعه در شهر قم و مورد اطمینان است و شخصیتی عظیم الشأن است که روایات او برترند».
و این حقیقت، گویای این نکته است که بصائرالدرجات از زمره آثار و کتاب های معتبر شیعه به شمار می رود.
*اساتید مولف
علاوه بر این بزرگان، دیگر اجله علم و حکمت همچون کلینی در کافی1 از آن روایت کرده و علامه مجلسی در بحارالانوار2و شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه3، با توثیق این کتاب، این اثر را از جمله مصادر و منابع خود آورده‌اند.
مدرس تبریزی هم این اثر شریف و عزیز را بزرگ داشته و از آن به نیکی یاد نموده است.4
او استادان برجسته و بزرگواری را درک نمود و از آن میان ابراهیم بن اسحاق، احمد بن ابوعبدالله برقی، احمد بن حسن بن علی بن فضال، احمد بن محمد بن ابونصر، احمد بن محمد بن مسلم، ایوب بن نوح، حسن بن علی بن فضال، علی بن ابراهیم.
*شاگردان
و نیز شاگردان عظیم الشأنی پرورید که در زمره شان نامهای نورانی احمد بن ادریس، علی بن حسین بن بابویه، احمد بن داوود بن علی، احمد بن محمد، سعد بن عبدالله، محمد بن جعفر مؤدب، محمد بن حسن بن ولید، محمد بن حسین، محمد بن یحیی عطار، محمد بن یعقوب کلینی و دیگران می درخشد.
در مجموعه تألیفات ایشان می توان به آثار سترگی رسید که کتاب الصلاة، کتاب الوضوء، کتاب الجنائز، کتاب الصیام، کتاب الحج، کتاب النکاح، کتاب الطلاق، کتاب المزار، کتاب التقیه، کتاب المناقب، کتاب بصائر الدرجات، کتاب ماروی فی اولاد الائمه، کتاب جهاد و … از این جمله اند.
*بیش از یک‌هزار و هشتصد حدیث
اما کتاب بصائر الدرجات که موضوع این نوشتار است مشتمل بر 1881 حدیث است که در ده فصل تدوین و تنظیم شده و هر کدام از این فصول و بخشها نیز به یکی از مضامین و معارف دینی و مذهبی در منظومه اندیشه شیعی و شناخت بزرگان هستی حضرات ائمه اطهار- علیه السلام- می پردازد.
هر فصل و بخش از کتاب نیز در حدود بیست باب تنظیم و تصنیف گشته است.
در میان عنوانهای هر بخش از بصائر الدرجات به این سرفصلها می رسیم:
ارزش علم و علمای حقیقی که برترین ها و اصیل ترینهایشان خاندان عصمت و طهارت و آل محمد( علیهم السلام) هستند.
*علومی که پیامبر(ص) به علی(ع) آموخت
مضامین دیگری همچون مقام و منزلت ائمه، وراثت ائمه(ع) از علم انبیای الهی، صیانت از ودایع پیامبر که نزد ایشان است، محفوظ بودن اسم اعظم و علم الکتاب در محضر آن بزرگواران، خبر آنها از مرگ شیعیان ، علومی که پیامبر به علی( ع) آموخت، فرق پیامبران با ائمه و نیز دیگر مفاهیم و معارف بلندی که در گستره شناخت حضرات معصومین و علم و حلم و اندیشه و سلوک و مقام والای آن بزرگواران تعریف می گردد.
*علم از نگاه بصائرالدرجات
«بصایر الدرجات» جزء منابع حدیثی و کلامی شیعی است و علاوه بر مفاهیم و مضامین فوق، احادیثی در باب علم، از جمله فریضه بودن طلب علم، ثواب عالم و متعلّم و برتری عالمان آغاز و با نقل احادیثی در مورد آل محمد(ص) و علم و فضیلت و ولایت امامان شیعه(ع)، وجوب اطاعت از اهل بیت پیامبر(ص) و مودّت نسبت به ایشان؛ معدن علم و مفاتیح حکمت بودن ائمه اطهار(ع)؛ حجت خداوند و متولیان امر الهی بودن ایشان؛ علم تفسیر و تأویل قرآن نزد ایشان و خالی نبودن زمین از امام و… در آن گردآمده است.
با اینکه کتاب، دارای قدمت بسیار است ولی نویسنده و مولف ارجمند با یک فصل بندی و بخش گذاری دقیق و درست و درخور برای این معارف بلند، تلاش کرده است تا مجموعه معارف و مضامین بلند خویش را در یک فصل بندی دقیق و عمیق و جامع و مناسب به مخاطب ارائه دهد و این یکی از ویژگی های خوب این اثر معتبر و عظیم الشأن اسلامی است.
این فصل بندی خوب متناسب با عناوین هر بخش است که مجموعه مطالبی مرتبط را ذیل آن فصل گردآورده است و موارد نادر و جدا از سرفصلهای کتاب را هم ذیل عنوانی با همین نام یعنی «باب نادر» گرد آورده است.
*مستند و متقن
از دیگر ویژگی های مهم و قابل تحسین بصائر الدرجات این خصوصیت است که مولف گرانقدر تلاش کرده است همه اسناد روایات خود را کامل و دقیق و به طور شایسته و بی هیچ خللی ذکر و در امتداد متن بیاورد.
غالب احادیث این کتاب کامل است و نیز همانطور که اشاره کردیم مؤلف و مصنف ارجمند، همه اسناد روایات را کامل و بی نقص و غرض، ذکر نموده است.
ضمن اینکه رویکرد آزاداندیشانه و بی تعصب و صرفا علم آورانه ایشان باعث شده است تا مولف درباره روایات بی هیچ اظهار نظری تنها به نقل آنها پرداخته و تلاش و سعی وافر خویش را معطوف به گردآوری این دایره المعارف با وسعت نظر و دقت عمل خویش گرداند.
اهل علم و خبرگان امر کتاب بصائرالدرجات را دارای آن درجه از اعتبار و اتقان و اهمیت دانسته اند که هماره آن را جزء آثار معتبر و کهن مکتب حقه تشیع آورده اند، چنانکه در طول قرون متمادی و سالیان بسیار از روزگاران کهن تا دوران معاصر این اثر فاخر و فخیم جزء کتبی بوده که مورد توجه علما و بزرگان قرار داشته و استناد به آن از سنتهای علمی حوزه معارف اسلامی و شیعی به شمار می رفته است و می رود.
از همین رو است که بزرگان حدیث همچون مرحوم کلینی در کتاب شریف کافی، و نیز مرحوم شیخ حر عاملی در کتاب عزیز وسائل الشیعه و علامه بزرگوار مجلسی در اثر سترگ و تابناک بحار الانوار از آن نقل نموده اند.
تاریخ گواه این مدعاست که صفار دو کتاب کوچک و بزرگ با نام بصائر الدرجات داشته که در طول تاریخ و به مرور زمان تنها نسخه بزرگ آن به دست ما رسیده است و ظاهرا نویسنده و مصنف محترم مؤلف مجموعه مطالبی را بر بصائر صغیر افزوده و بصائر کبیر را پدیدآورده است.
سالهای متمادی تنها یک چاپ از این اثر موجود بوده است که تا کنون و با گذر زمان و طی سالهای گذشته چاپهای دیگری نیز از روی همان نسخه پدیدآمده است.
از جمله نسخه ای با تصحیح میرزا حسن کوچه باغی که توسط انتشارات اعلمی تهران به چاپ رسیده است یا چاپ دیگری از این اثر ارجمند که در سال 1404ق توسط کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی در قم به انتشار رسیده است.

پی نوشتها و منابع:
1.کافی، ج 1، ص 177، 229، 235 و …
2. بحارالانوار، ج 1، ص 26 و 27.
3. وسائل الشیعه، ج 20، ص 39.
4. ریحانه الادب، ج 3، ص 453.
*پایگاه اطلاع رسانی دانشنامه اسلامی
*پایگاه اطلاع رسانی اندیشه اسلامی
*متن کتاب بصایر الدرجات