دستیابی به توافق هسته‌ای مرهون چند عامل اصلی است.این عوامل شامل پیشرفت‌های تکنولوژیک در زمینه‌ی انرژی هسته‌ای، تلاش‌های مداوم دیپلماتیک، تأثیر نداشتن تحریم‌ها بر پیشرفت‌های هسته‌ای و مقاومت مردم است.سیر تاریخی مذاکرات هسته‌ای: ماه اوت سال 2002 بود که یکی از گروه‌های اپوزیسیون خارج از ایران مدعی شد که جمهوری اسلامی به اقدامات پنهانی در زمینه‌ی هسته‌ای دست زده است. از آن زمان پرونده‌ی ایران به شورای حکام سازمان بین‌المللی انرژی اتمی رفت و پس از آن قطعنامه‌ها و تحریم‌های متعددی علیه کشورمان اعمال گردید. در این میان، دستگاه دیپلماسی کشور سعی نمود با گفت‌وگو مشکل را حل نماید، اما رسیدن به توافق بر سر این مسئله حدود ده سال به طول انجامید. در قسمت زیر نقاط عطف تاریخی در این مذاکرات را بررسی کرده‌ایم.

1. بیانیه‌ی تهران، 29 مهر 1382 (21 اکتبر 2003)

تعهدات ایران: همکاری کامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و پاسخ به الزامات و سؤالات باقی‌مانده‌ی آژانس به‌ صورت شفاف و حل‌و‌فصل آن‌ها و اصلاح هرگونه قصور احتمالی/ امضای پروتکل الحاقی و آغاز فرآیند تصویب آن و اجرای پروتکل الحاقی تا پیش از تصویب آن، به ‌عنوان یک اقدام حسن‌ نیت/ تعلیق تمامی فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم و بازفرآوری به صورت داوطلبانه، به ‌صورتی که آژانس تعریف می‌کند.

تعهدات E3: شناسایی حق ایران برای استفاده‌ی صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای برابر با معاهده‌ی منع گسترش سلاح هسته‌ای/ اجرای کامل تصمیمات ایران ‌که توسط مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تأیید برسد، باید موجب شود که شورای حکام آژانس وضعیت کنونی را حل‌‌وفصل نماید/ این امر موجب خواهد شد راه برای گفت‌وگو بر مبنای همکاری‌های درازمدت باز شود و از این طریق، به تمامی طرف‌های مورد نظر درباره‌ی برنامه‌ی تولید انرژی هسته‌ای ایران اطمینان داده خواهد شد. به ‌محض اینکه نگرانی‌های بین‌المللی، از‌ جمله نگرانی‌های سه ‌کشور کاملاً برطرف شود، ایران می‌تواند انتظار داشته باشد که به‌طور آسان‌تری به فناوری مدرن و اقلام دیگری در حوزه‌های مختلف دست یابد.

2. موافقت‌نامه‌ی بروکسل، 4 اسفند 1382 (23 فوریه‌ی 2004)

تعهدات ایران: ارائه‌ی اظهارنامه‌ها بر طبق پروتکل الحاقی و راستی‌آزمایی آن‌ها توسط آژانس تعلیق مونتاژ و آزمایش سانتریفیوژها/ تعلیق ساخت داخلی قطعات سانتریفیوژ/ اعمال تعلیق فعالیت‌های غنی‌سازی نسبت به تمامی تأسیسات موجود در ایران.

تعهداتE3 : کار فعال برای شناسایی تلاش‌های ایران در اجلاس ژوئن 2004 شورای حکام به منظور عادی کردن اجرای پادمان‌ها و پروتکل الحاقی در ایران/ اعتقاد به اینکه اجرای تعهدات ایران، به تقویت فرآیند رابطه‌سازی بین اتحادیه‌ی اروپا و ایران کمک خواهد کرد و راه گفت‌وگو با ایران را که از دو ماه بعد و با هدف توافق در مورد تضمین‌های درازمدت مربوط به برنامه‌ی تولید نیروی هسته‌ای ایران صورت می‌پذیرد، مهیا خواهد کرد.

3. موافقت‌نامه‌ی پاریس، 25 آبان 1383 (15 نوامبر 2004)

تعهدات ایران: طبق ماده‌ی 2 NPT، به‌ دنبال اکتساب سلاح‌های هسته‌ای نبوده و نخواهد بود/ همکاری کامل و شفاف با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی/ ادامه‌ی اجرای داوطلبانه‌ی پروتکل الحاقی تا تصویب آن/ ادامه‌ی تعلیق بر اساس داوطلبانه و به منظور اعتمادسازی بیشتر و گسترش آن تا شامل تمامی فعالیت‌های مرتبط با غنی‌سازی و بازفرآوری و به‌ویژه این موارد گردد: ساخت و واردات سانتریفیوژهای گازی و قطعات آن‌ها، مونتاژ، نصب، آزمایش یا اداره‌ی سانتریفیوژهای گازی، کار در مورد جداسازی پلوتونیوم یا ساخت یا اداره‌ی هر تأسیسات جداسازی پلوتونیوم و تمامی آزمایش‌ها یا تولید در هر نوع تأسیسات تبدیل اورانیوم.

ایران طی ده سال گذشته، که شدیدترین تحریم‌ها را تحمل کرد، موفق به دستیابی به تکنولوژی‌هایجدیدی شده است. برای مثال،تعداد سانتریفیوژ‌های ایران نسبت به ده سال گذشته و قبل از تحریم‌ها بیش از صد برابر شده است و همین امر ناشی از بی‌اثر بودن تحریم‌ها بر این موضوع بوده است.

آژانس در جریان این تعلیق قرار خواهد گرفت و از آن برای راستی‌آزمایی و نظارت بر تعلیق دعوت خواهد شد/ حفظ تعلیق مادامی که مذاکرات در مورد یک موافقت‌نامه ترتیبات درازمدت که مورد قبول طرفین باشد پیگیری می‌شود، حفظ خواهد ‌شد و برای ادامه‌ی کل فرآیند ضروری خواهد بود/ حفظ تعلیق مادامی که مذاکرات در مورد یک موافقت‌نامه ترتیبات درازمدت که مورد قبول طرفین باشد پیگیری می‌شود، حفظ خواهد ‌شد و برای ادامه‌ی کل فرآیند ضروری خواهد بود/ این موافقت‌نامه، تضمین‌های عینی فراهم خواهد کرد که برنامه‌ی هسته‌ای ایران منحصراً برای مقاصد صلح‌جویانه است.

تعهدات E3: تعلیق یک اقدام اعتماد‌ساز داوطلبانه است و نه یک تعهد حقوقی/ حمایت از گزارش مدیرکل به شورای حکام در‌ صورتی که ضروری می‌بیند و در چارچوب اجرای موافقت‌نامه‌ی پادمان ایران و پروتکل الحاقی/ حمایت از مدیرکل آژانس برای دعوت از ایران برای پیوستن به گروه کارشناسی رهیافت‌های چندجانبه‌ی چرخه‌ی سوخت هسته‌ای/ ازسرگیری مذاکرات با اتحادیه‌ی اروپا در مورد موافقت‌نامه‌ی تجارت و همکاری پس از راستی‌آزمایی تعلیق/ حمایت فعال از شروع مذاکرات الحاق ایران به WTO

تعهدات مشترک ایران و E3: تأکید بر تعهد خود به NPT/ آغاز مذاکرات با هدف دستیابی به موافقت‌نامه‌ی مورد قبول طرفین در مورد ترتیبات درازمدت. این موافقت‌نامه، تضمین‌های عینی برای مقاصد صرفاً صلح‌جویانه‌ی برنامه‌ی هسته‌ای ایران و همچنین تضمین‌های محکم در مورد همکاری‌های هسته‌ای، فنی و اقتصادی و تعهدات قطعی در مورد موضوعات امنیتی فراهم می‌کند/ در این خصوص یک کمیته‌ی راهبری با سه کارگروه سیاسی و امنیتی، هسته‌ای، اقتصادی و فناوری ایجاد خواهد شد/ تأکید بر قصد خود مبنی بر مبارزه با تروریسم، شامل فعالیت‌های القاعده و دیگر گروه‌های تروریستی نظیر منافقین/ تأیید حمایت مداوم از فرآیند سیاسی در عراق با هدف استقرار یک دولت منتخب، طبق قانون اساسی.[1]

دستیابی به توافق هسته‌ای مرهون چند عامل اصلی است. این عوامل شامل پیشرفت‌های تکنولوژیک در زمینه‌ی انرژی هسته‌ای، تلاش‌های مداوم دیپلماتیک، تأثیر نداشتن تحریم‌ها بر پیشرفت‌های هسته‌ای و مقاومت مردم می‌شود.

4. مذاکرات ژنو1 (تیر 1387 ژنو)

5. مذاکرات ژنو2 (مهر 1388 ژنو)

6. مذاکرات ژنو3 (آذر 1389 ژنو)

7. مذاکرات استانبول1 (بهمن 1389 استانبول)

8. مذاکرات استانبول2 (26 فروردین 1391 استانبول)

9. مذاکرات بغداد (3 خرداد 1391 بغداد)

10. مذاکرات مسکو (خرداد 1391 مسکو)

11. مذاکرات آلماتی1 (8 اسفند 1391 آلماتی)

12. مذاکرات آلماتی2 (16 فروردین 1392 آلماتی)

13. مذاکرات ژنو4 (23 و 24 مهر 1392 ژنو)

14. مذاکرات ژنو5: این مذاکرات که قرار بود در روزهای 16 و 17 آبان ابتدا در سطح معاونین وزیران خارجه‌ی گروه 1+5 در ژنو سوئیس برگزار شود، سپس با حضور وزرای خارجه ادامه یافت.

15. موافقت‌نامه‌ی ژنو6، آذر 1392 (24 نوامبر 2013)

تعهدات E3+3 تعهدات ایران

فراهم کردن امکان ماندن صادرات نفت ایران در حد فعلی و توقف روند کم کردن 20 درصد از آن هر 6 ماه و دریافت مقدار مورد توافقی از پول نفتی که از این پس فروخته می‌شود. 196 کیلوگرم مواد 20 درصد ایران کلاً خنثی می‌شود. با این تفاوت که نیمی از آن قابل غنی‌سازی مجدد است.

برقراری بیمه‌ی حمل‌ونقل برای صادرات نفت ایران با میزان فعلی. غنی‌سازی بالای 5 درصد کلاً تعلیق می‌شود.

تعلیق تحریم صادرات پتروشیمی ایران فعالیت در اراک و نطنز و فردو گسترش نمی‌یابد.

تعلیق طلا و فلزات گران‌بها در نطنز ماشین جدید نصب نمی‌شود.

تعلیق تحریم خودرو ماشین‌های جدید نصب‌شده ولی فعال‌نشده، فعال نمی‌شود.

تعلیق تحریم قطعات هواپیما ماشین‌های خراب در فردو و نطنز صرفاً با ماشین‌هایی از همان نوع جایگزین می‌شود.

تعلیق تحریم خطوط هوایی به‌ویژه ایران‌ایر 4 آبشار در فردو اورانیوم را تا 5 درصد غنی می‌کند.

عدم اعمال تحریم جدید در شورای امنیت 12 آبشار دیگر در فردو فعال نمی‌شود.

عدم اعمال تحریم جدید در اروپا در فردو ارتباطی بین آبشارها برقرار نمی‌شود.

عدم اعمال تحریم جدید در آمریکا. در اراک آب سنگین به تأسیسات حمل نمی‌شود.

ایجاد یک کانال مالی با استفاده از عواید نفتی خود ایران که در خارج از این کشور مسدود شده برای خرید محصولات خوراکی و کشاورزی، دارو، ادوات پزشکی و خسارات پزشکی که در خارج بر ایران تحمیل شده است. هیچ نوع فعالیت بازفرآوری انجام نمی‌شود.

هیچ‌نوع تأسیسات بازفرآوری ساخته نمی‌شود.

راکتور اراک سوخت‌گذاری نمی‌شود.

سوخت جدید برای راکتور اراک تولید نمی‌شود.

سوخت تولیدشده برای راکتور اراک تست نمی‌شود.

مواد 5 درصد بیش از 10 هزار کیلوی فعلی، که در آینده تولید می‌شود، اکسید خواهد شد.

اطلاعات مربوط به طرح‌ و نقشه‌های ایران برای تأسیسات هسته‌ای به آژانس ارائه می‌شود.

توصیف و شرحی کامل از ساختمان هر یک از سایت‌های هسته‌ای ارائه می‌شود.

توصیف و شرحی کامل از گستره‌ی عملیات‌های هر یک از تأسیساتی که به طور خاص به فعالیت‌های هسته‌ای مشغول هستند ارائه می‌شود.

ارائه‌ی اطلاعات در مورد معادن.

ارائه‌ی اطلاعات درباره‌ی شرکت‌های نورد اورانیوم

ارائه‌ی اطلاعات درباره‌ی منبع مواد

نهایی کردن توافق درباره‌ی پادمان‌ها در اراک

دسترسی به بایگانی دوربین‌های آفلاین

دسترسی به کارگاه‌های مونتاژ

دسترسی به تولید چرخنده‌های سانتریفیوژ

عدم تولید ماشین بیشتر در کارگاه‌ها جز برای جانشینی

بررسی توانمندی‌های ایران

1. مقاومت مردمی

شاید بتوان مهم‌ترین عامل دستاوردهای هسته‌ای را مردم بدانیم. آن‌ها با تحمل فشارهای سنگین اقتصادی نشان دادند که تحریم‌ها نمی‌تواند کشوری را از حقوقش بازدارد. این امر در سخنان وزیر امور خارجه نیز انعکاس داشت. «محمدجواد ظریف در مراسم پایانی نهمین جشنواره‌ی قهرمانان صنعت این موفقیت را مرهون مقاومت و خودباوری مردم ایران دانست و افزود: این شهدا بودند که این راه را طی کردند و پیام امام را به گوش جان شنیدند و با بزرگ‌ترین سرمایه‌ی خود راه را برای ادامه‌ی کار به ما نشان دادند.»[2]

مردم ایران طی ده سال تحریم و فشارهای اقتصادی از پای ننشستند و با حمایت‌های همه‌جانبه از کشور و سیاست‌هایش نشان دادند که منافع ملی را به خوبی درک کرده و می‌شناسند.

2. برخی پیشرفت‌‌های هسته‌ای

2-1. ایران به لحاظ زمان‌بندی در دستیابی به تولید 6UFدر رتبه‌ی هشتم کشورهای جهان که دارنده‌ی این فناوری هستند، قرار گرفته است و از نظر میزان تولید آن در دنیا هفتمین کشور است.

2-2. تولید 19 هزار سانتریفیوژ به دست دانشمندان هسته‌ای که پیشرفت بزرگی در جهت بومی کردن این دانش محسوب می‌گردد.

2-3. راه‌اندازی و در دست تکمیل بودن مجتمع آب سنگین و راکتور 40 مگاواتی کنار آن در اراک از دیگر پیشرفت‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی محسوب می‌شود.

2-4. دانشمندان هسته‌ای کشور در مجتمع غنی‌سازی نطنز نوآوری‌هایی از جمله تولید زیرکونیوم و میله‌های سوخت با دقت بالا را ارائه کرده‌اند که در صورت دستیابی به آلیاژ لازم، علاوه بر بهره‌گیری در سوخت هسته‌ای، در صنایع دیگر نیز قابلیت استفاده خواهد داشت.

2-5. طراحی و ساخت راکتور 360 مگاواتی در دارخوین به دست متخصصان داخلی و تلاش برای تکمیل حلقه‌ی آخر چرخه‌ی سوخت هسته‌ای، یعنی پسماندداری از دیگر عرصه‌های بروز و ظهور استعداد ایرانی است. بدون عملیات پسماندداری امکان فعالیت کامل و سالم وجود ندارد.

2-6. بهره‌برداری موفقیت‌آمیز از نخستین راکتور مولد پلاسمای کانونی در دانشکده‌ی مهندسی هسته‌ای و فیزیک دانشگاه امیرکبیر از دیگر پیشرفت‌های هسته‌ای کشور است.

2-7. تکمیل چرخه‌ی سوخت هسته‌ای توسط دانشمندان کشورمان که ایران را در زمره‌ی معدود کشورهایی قرار داد که به این دانش دست پیدا کرده‌اند.

2-8. جمهوری اسلامی از حیث دانش غنی‌سازی اورانیوم در بُعد صنعتی، پنجمین کشور دنیاست که به این صنعت فوق‌العاده پیچیده و فنی دست پیدا کرده است. دستیابی به مراحل پیچیده و تخصصی صنعت هسته‌ای از جمله تأسیسات UCF و غنی‌سازی اورانیوم، باعث تحول و پیشرفت در صنایع و دانش‌های مرتبط با دانش هسته‌ای از جمله مکانیک برای ساختن دستگاه‌‌های سانتریفیوژ، الکترونیک، رایانه و… نیز شده است.

2-9. تولید رادیوداروی تکنسیوم 99 و ید 131: رادیو ایزوتوپ‌ها که در فرآیند کار راکتورهای هسته‌ای با اورانیوم تولید می‌شوند، چنان بهره‌ای به علم پزشکی رسانده‌اند که امروزه پزشکی هسته‌ای یک شاخه‌ی بزرگ از علم پزشکی شده است. یکی از مهم‌ترین رادیوداروهایی که در سراسر دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد و تا 85 درصد بیماری‌های سرطانی، پوکی استخوان و امراض قلبی به وسیله‌ی آن شناخته می‌شود، رادیوداروی ارزشمند تکنسیوم 99 است.[3]

همان طور که مقامات غربی بارها اظهار داشته‌اند، تحریم‌های یک‌جانبه و چندجانبه بر برنامه‌ی هسته‌ای ایران تأثیر مطلوبی نداشته است. جان کری، وزیر امور خارجه‌ی آمریکا، پس از امضای توافقنامه، به خبرنگاران گفته بود: «1+5 به این نتیجه رسید که تشدید تحریم‌ها علیه ایران بی‌ثمر بود و ایرانیان با تحریم‌ها از مواضع خود عقب‌نشینی نکردند.»

3. ناکارآمدی نسبی تحریم‌ها

همان طور که مقامات غربی بارها اظهار داشته‌اند، تحریم‌های یک‌جانبه و چندجانبه بر برنامه‌ی هسته‌ای ایران تأثیر مطلوبی نداشته است. جان کری، وزیر امور خارجه‌ی آمریکا، پس از امضای توافقنامه، به خبرنگاران گفته بود: «1+5 به این نتیجه رسید که تشدید تحریم‌ها علیه ایران بی‌ثمر بود و ایرانیان با تحریم‌ها از مواضع خود عقب‌نشینی نکردند.»[4]

ایران طی ده سال گذشته که شدیدترین تحریم‌ها را تحمل کرد، موفق به دستیابی به تکنولوژی‌هایی گردید که در قسمت پیشین ذکر گردید. تعداد سانتریفیوژ‌های ایران نسبت به ده سال گذشته و قبل از تحریم‌ها بیش از صد برابر شده است و همین امر ناشی از بی‌اثر بودن تحریم‌ها بر این موضوع بوده است.

البته نباید از نظر دور داشت که این تحریم‌ها مشکلاتی در امر اقتصادی و معیشت مردم به وجود آورد و بودن مقاومت مردم برای این موفقیت‌ها دور از ذهن بود.

4. مذاکره‌کنندگان توانا

گرچه توافق هسته‌ای در زمان دولت یازدهم صورت گرفت، اما نباید فراموش کرد که در ده سال اخیر، تمامی مذاکره‌کنندگان ایران همه‌ی تلاش‌شان را به کار بستند تا به بهترین نحو، این مسئله را حل نمایند. سیر تاریخی مذاکرات نشان می‌دهد که مسئله‌ی هسته‌ای ایران در زمان سه رئیس‌جمهور اخیر ایران مطرح بوده است و هر یک از آن‌ها سعی نمودند به نحوی این مهم را به سرمنزل مقصود برسانند. دکتر علی لاریجانی و دکتر سعید جلیلی، از جمله افرادی محسوب می‌گردند که بدون مقاومت آن‌ها در مقابل خواست غربی‌ها، این توافقنامه به شکل کنونی مطرح نمی‌گردید.

نتیجه

با توجه به موارد گفته‌شده، به این نتیجه رسیدیم که دستیابی به توافق هسته‌ای مرهون چند عامل اصلی است. این عوامل شامل پیشرفت‌های تکنولوژیک در زمینه‌ی انرژی هسته‌ای، تلاش‌های مداوم دیپلماتیک، تأثیر نداشتن تحریم‌ها بر پیشرفت‌های هسته‌ای و مقاومت مردم می‌شود. مورد اخیر را می‌توان تأثیرگذارترین عامل برشمرد، زیرا بدون وجود آن، بقیه‌ی عوامل اهمیت خود را از دست می‌دهد. طی ده سال اخیر، 15 بار مذاکرات رسمی برقرار گردید و در تمام این سال‌ها، پشتوانه‌ی مردمی مهم‌ترین توانایی ایران محسوب می‌گردد که غربی‌ها را پای مذاکره با جمهوری اسلامی کشانده است.(مریم فتاحی؛ کارشناس مسائل بین‌الملل/برهان/ ۱۳۹۲/۱۰/۲۴)

پی‌نوشت‌ها:

[1]http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2010/05/100517_l23_nuclear_agreement.shtml

[2] http://www.iribnews.ir/NewsBody.aspx?ID=41666

[3]http://www.niazemarkazi.com/article/pdf/10005571.html

[4] http://www.mehrnews.com/detail/News/2181198