ترتيل قرآن چيست و چه ويژگي هايي دارد؟

ترتيل از ريشه «رتل» به معناي منظم و مرتب بودن است.[1]ترتيل در كلام ،تركيب نيكوي كلمات و چينش زيباي آن است و ترتيل در گفتار آن است كه سخن را روان و آراسته و بدون تكلف و شتاب ادا كنند، به طوري كه حروف و كلمات در آن واضح و آشكار گردد. اين تعبير را در آداب تلاوت قرآن بكار مي برند. اين ماده 4 بار در قرآن و در دو آيه بكار رفته است. يكبار در آيه 32 سوره فرقان و ديگري در آيه 4 سوره مزمل آمده است. ترتيل در آيه نخست به معناي نزول تدريجي و پي در پي قرآن است كه با وجود تدريجي بودن نزول آن ، آيات و سوره هايش هماهنگ و داراي يك هدف اند.
در آيه دوم خداوند به پيامبر(ص) و مومنان دستور مي دهد قرآن را با ترتيل بخوانند. مفسران منظور از ترتيل را در اين آيه قرائت شمرده كه همراه با آشكار كردن حروف و كلمات بدون زياده روي و اشباع حركات خوانده مي شود. تلاوت قرآن بايد طبق نظم كلمات و چينش جملات و ترتيب آيات بدون پس و پيش ، هويدا و گشاده خواندن ، تأني و مكث در قرائت و نهايت دقت در اداي حروف و حركات و چينش نيكوي كلمات ،ادا كردن حروف و رعايت وقف ها، تلاوت با صداي نيكو و حزين، پيوسته و شمرده خواندن بدون شتاب و كشش شبيه به غنا باشد؛ يعني به گونه اي تلاوت شود كه حروف پشت سر هم و جداي از هم به گوش برسد.[2] بعضي در معناي ترتيل، افزون بر توجه به جنبه هاي ظاهري و الفاظ ،تدبر در محتوا و معاني آيات را نيز دخيل دانسته و آنرا به آشكار و شمرده خواندن همراه با تدبر در معاني آيات تفسير كرده اند.[3] شايد فخر رازي با توجه به همين نكته مي گويد: مقصود از ترتيل و قرائت «حضور قلب و كمال معرفت» است.
اميرمومنان(ع) ترتيل را شمرده خواندن قرآن و تدبر در معاني آن، رعايت وقف ها و آشكار كردن حروف يا نيكو ادا كردن حروف و شناخت وقف ها تفسير كرده اند.
امام صادق (ع) فرمودند: قرآن با شتاب و سرعت خوانده نمي شود، بلكه با تأني و آرامش قرائت مي شود و زماني كه به آيه اي رسيدي كه در آن يادي از بهشت است، نزد آن تامل كن و آنرا از خدا بخواه و هنگامي كه به آيه اي رسيدي كه در آن از آتش جهنم سخن رفته ، نزد آن درنگ كن و از آن به خدا پناه ببر.[4] در روايات آمده است كه پيامبر اكرم (ص) و امامان معصوم(ع) قرآن را با صداي بسيار زيبا تلاوت مي كردند. نقل شده است كه امام سجاد و امام باقر(ع) خوش صداترين مردم در تلاوت قرآن بوده اند، طوري كه رهگذران و سقاها مي ايستادند تا قرائت ايشان را بشنوند.
تلاوت قرآن سه مرتبه دارد:
1.تحقيق: عبارت است از قرائت قرآن با نهايت تأني و رعايت همه قواعد تجويد كه به نوآموزان سفارش شده است.
2.تحدير: به معناي درست خواندن قرآن با حداكثر سرعت و رعايت قواعد تجويد.
3.تدوير: كه از جهت سرعت نه به كندي تحقيق است و نه به تندي تحدير.
در اين تقسيم بندي ترتيل مفهوم جامعي است كه در همه مراتب سه گانه تلاوت وجود دارد، زيرا ترتيل معيار صحيح خواندن قرآن است. [5] پي نوشت:
[1].  لسان العرب، ابن منظور، دار صادر، بيروت،1414ق، ج‏11، ص: 265؛ مفردات في غريب القرآن، راغب اصفهاني، دارالعلم الدار الشامية، بيروت،1412، ص341
[2]. مجمع البيان في تفسير القرآن،انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1372، ج10 ،ص 569
[3].الجامع لأحكام القرآن، قرطبي، انتشارات ناصر خسرو،تهران، 1364، ج‏20، ص: 37
[4]مجمع البيان في تفسير القرآن، ج10،ص569
[5].دائره المعارف قرآن كريم، مركز فرهنگ و معارف قرآن، بوستان كتاب، قم، ج7، ص414-410