تصویر وارونه مهدویت از تریبون ایرانیان غرب نشین

پیش از این در رابطه با موضوع بررسی و واکاوی «شیوه معرفی مهدویت توسط ایرانیان خارج نشین» در این صفحه مطالبی ارائه شد. از آنجا که ایران بزرگترین کشور با جمعیت شیعی در جهان است، در مراکز علمی جهان به نظرات ایرانیان در جهت درک نگاه شیعی به موضوعات اسلامی توجهی ویژه می شود و در این میان ایرانیانی که به جایگاه علمی و دانشگاهی والایی دست یافته اند، بیشتر در معرض دید و توجه هستند. پروفسور محمد علی امیرمعزی یکی از این افراد است.

محمد علی امیر معزی متولد پنچم بهمن ماه سال 1334 (۲۶ ژانویه ۱۹۵۶) در تهران است. امیرمعزی که بنابه گفته خود، به توصیه هانری کربن[1] به تحصیل در دانشگاه سوربن فرانسه روی آورده، دکترای خاورشناسی و مطالعات ادیان را در سال ۱۹۹۱ از دانشگاه سوربن پاریس گرفته است. تز دکترای او،‌ «تفسیر شرعی و الهیاتی اسلام شیعی» تا آن زمان تنها تز مربوط به شیعه در جهان دانشگاهی غرب بوده است.[2] وی علاوه بر همکاری و عضویت در موسسات علمی مختلف همچون موسسه مطالعات پیشرفته دانشگاه عبری اورشلیم، مرکز مطالعات ادیان فرانسه، موسسه مطالعات اسماعیلی و دایره المعارف ایرانیکا، بیش از 20 سال است که استاد کرسی شیعه شناسی مدرسه عالی سوربون بوده و از جمله معروفترین شیعه پژوهان و اسلام شناسان در فرانسه و اروپا به حساب می آید.

امیرمعزی تاکنون هفت کتاب را به صورت فردی و هشت کتاب را با همکاری دیگران منتشر کرده است علاوه بر آنکه بیش از 120 مقاله داشته[3] و چندین کتاب را نیز از عربی و فارسی به فرانسه برگردانده است.[4] از جمله آثار معروف وی کتب «شیعه چیست؟»، «مذهب باطنی یا معنویت در اسلام شیعی»، «قرآن صامت و قرآن ناطق» و «راهنمای الهی در تشیع نخستین» است علاوه بر آنکه کتاب «وحی و تحریف وحی: مقدمه‌ای بر کتاب القراءات سیاری» و مقاله «نکاتی در مورد کتاب سلیم بن قیس، قدیمی ترین کتاب موجود شیعی» از جمله کارهای مشترک او با اتان کلبرگ(Etan Kohlberg) شیعه شناس بسیار شناخته شده غربی است.[5]

به دلیل جایگاه علمی والای امیرمعزی، از او در تدوین برخی دائره المعارف های مهم غربی نیز استفاده شده که از جمله آنها دائره المعارف قرآن (منتشر شده در 2007 به سرپرستی رابرت لافونت) می باشد.[6]«تشیع، ریشه ها و باورهای عرفانی» از جمله آثار امیرمعزی است که در سال های اخیر ترجمه و منتشر شده است. (تهران، نامک، 1393)

دیدگاه امیرمعزی در مورد شیعه

پروفسور امیرمعزی در کتاب پیشوای ملکوتی و نیز پاره ای از مقالاتش به جنبه های متفاوت تفکر مذهبی شیعه پرداخته است. وی بر این اعتقاد است که جنبه های باطنی و تأویلی در تفکر شیعه امامی اصالت دارد و محور اندیشه مذهبی آنان بر حول محور معرفت امام و ولایت متمرکز است، به طوری که محورهای دیگر اعتقادی و از جمله خدا، نسبت خدا با مخلوقات و تفسیر از عالم وجود و پیامبرشناسی و فرجام شناسی همگی بر این محور قابل تفسیر است.

وی ادبیات دوره متقدم شیعه را اساسا مبتنی بر این رویکرد می داند، ادبیاتی که به نظر او بعدا در گرایشات اجتهادی و فقهی متکلمان امامیه پس از آغاز غیبت کبری و در دوران حکومت شیعی آل بویه، به حاشیه رانده شده و گرایشات کلامی جایگزین آن گردیده است. بدین ترتیب وی آنچه را که از سوی ادبیات دوره متکلمان به عنوان گرایش غالیانه، مورد انتقاد و حتی به نظر او مورد حذف قرار گرفته است، جریان اصلی تفکر شیعی در دوران متقدم می داند که نماینده آن را نیز مکتب قم و ری قرار می دهد.

وی بیشتر به پدیدارشناسی روایات و عقاید موجود در منابع کهن اکتفا کرده است.[7] لازم به ذکر است دیدگاه باطنی گرا بودن شیعه، ریشه در اعتقاد هانری کربن[8] داشته و وی در نوشته های مختلف خود بدین جنبه از شیعه علاقه وافر نشان داده است.

مشکل اصلی امیرمعزی آن است که با استناد به برخی متون و روایات کهن شیعی- که البته بسیاری از آنان مورد تشکیک علمای شیعه قرار گرفته اند- سعی در برجسته سازی وجوه غالی و باطنی این مذهب دارد و بدین سبب تشیع غالیانه را اصل و تشیع معتدل امامی را یک انحراف از تشیع اصیل به شمار می آورد.

اگرچه ارائه چنین تصویری از تشیع باطنی و غالی، شواهد و نشانه هایی در کتابهای روایی دارد اما در ساختار تشیع امامی معقول و کلامی جایگاه خاصی نداشته است[9] و علمای گرانقدر شیعه به صراحت تشیع غالیانه را مردود شمرده و با دلایل فراوان این نگاه را مورد طعن و انکار ائمه علیهم السلام معرفی نموده اند.[10]

امیرمعزی (به همراه کلبرگ) با بازانتشار کتاب «القرائات» احمد سیاری در راستای اثبات باور خویش در مورد عقیده شیعه معتقد به تحریف قرآن- و در نتیجه عدم اصالت قرآن نزد ایشان- برآمده است. این باور که معتقدان انگشت شماری میان علمای شیعه دارد، با دلایل عقلی و نقلی مختلف توسط علامه طباطبایی و مرحوم خویی رد و پاسخ داده شده است.

دیدگاه امیرمعزی در موضوع مهدویت

با نگاهی گذرا به نوشته های غربی منتشرشده در فضای مجازی می توان به تاثیرگذاری دیدگاه های امیرمعزی در زمینه باورداشت مهدویت پی برد. به عنوان مثال کافی است نگاهی به کلیدواژه های مربوط به امام مهدی علیه السلام در ویکی پدیا- دایره المعارف معروف تحت وب- یا ایرانیکا داشته باشیم (کلیدواژه هایی مانند حجت ابن الحسن، غیبت، THE CONCEPT OF MAHDI IN TWELVER SHIʿISM و …) و استناد متعدد نویسندگان به گفتار و نظرات امیرمعزی را مشاهده کنیم.

به عنوان نمونه برخی مطالبی که در مقاله «مفهوم مهدی نزد شیعیان دوازده امامی» در دایره المعارف انگلیسی ایرانیکا[11] در مورد مهدویت نزد شیعیان دوازده امامی به نقل از امیرمعزی بیان شده عبارتند از:

•پس از رحلت {امام} حسن عسکری، شیعیان به گروه های مختلفی پراکنده شدند ولی عده ای معتقد شدند {امام} حسن عسکری فرزندی داشته که از دید مردم مخفی مانده است و او امام دوازدهم مردم در این دوران است. دیدگاه این گروه که در ابتدا دیدگاه اقلیت شیعه بود، به‌مرور به دیدگاه تمامی شیعیان امامی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامی فعلی‌اند.

•بررسی منابع شیعه به ویژه منابع دوره حیرت (منظور دوران ابتدای غیبت صغری است)، بحران عمیقی را میان شیعیان نشان می‌دهد. بررسی منابع این دوران شک و ابهام عمیق ایشان در مورد تعداد امام‌های شیعه و حتی موضوع غیبت را نشان می‌دهد.

•برخی معتقدند دیدگاه غیبت ساخته و پرداخته برخی علمای شیعه مانند ابوسهل نوبختی، شیخ کلینی، نعمانی و یا شیخ صدوق است و پیش از این شیعیان با مفهوم غیبت آشنا نبوده اند.

•اینکه مادر امام دوازدهم شیعیان دختر سزار روم شرقی بوده‌است که به اسارت مسلمانان در می‌آید و به صورت برده در بغداد به یکی از یاران {امام} هادی فروخته می‌شود، از دیدگاه تاریخی صحت ندارد و بدون شک جنبه‌ای افسانه‌ای و تذکره‌ای دارد.

در مورد نظرات فوق، باید بحث کاملی در زمینه تاریخ دوران غیبت صغری صورت گیرد که این نوشتار مجال آن نیست.[12] لیکن به صورت اجمالی می توان گفت گرچه جامعه شیعه در ابتدای دوران غیبت به واسطه عدم آشنایی با فضای جدید، دچار نوعی سردرگمی و حیرت شد[13]، ولی به واسطه تلاش وافر علمای شیعه و نواب خاص امام عصر درعصر غیبت در طول زمان کوتاهی این حیرت برطرف شد و غالب جامعه شیعی، معتقد به دیدگاه اثنی عشری شدند.[14] از سوی دیگر وجود امامان دوازده گانه سالها قبل در منابع حدیثی مسلمانان- به ویژه منابع اهل سنت[15]- ذکر شده بود و طبعاً این اعتقاد نمی توانست زاییده فکرعلمای عصر غیبت باشد. در مورد سخن آخر (نسبت مادر امام زمان) نیز گرچه این موضوع از مسائل اصلی شیعه نبوده و حتی عدم اثبات آن ضرری به اعتقادات شیعی نمی زند، در عین حال برخی از محققین با ادله مختلف در صدد اثبات این موضوع برآمده اند که قابل ملاحظه و بررسی است.[16]

نتیجه گیری

از آنجا که ایران و شیعه دو کلید واژه نزدیک به هم درعرصه جهانی به شمار می روند، طبیعتا نظرات ایرانیانی همچون محمدعلی امیرمعزی در فضای اروپا و غرب مورد توجه بسیارِ مجامع علمی و پژوهشی قرار می گیرد. چنانکه ملاحظه شد نوع نگاه امیرمعزی به شکل گیری جریان شیعه و آموزه های شیعی، حاوی نکات قابل تأمل و البته قابل نقدی است که توجه پژوهشگران و علمای شیعه در این زمینه ضروری به نظر می رسد.

پی نوشت ها:

[1] – ر ک به مقاله «روش شناسی شیعه پژوهی پروفسور محمد علی امیر معزی» نوشته آقای سعید جازاری معمویی منتشر شده در مجله نامه ایران و اسلام – سال دوم – شماره ششم – پاییز 1392

[2] – https://fa.wikipedia.org/wiki/محمدعلی_امیرمعزی

[3] – برخی از مقالات ترجمه شده از ایشان در پایگاه مجلات تخصصی نور در آدرس زیر قابل مشاهده است:

http://www.noormags.ir/view/fa/creator/71809/محمد_علی_امیرمعزی

[4] – http://lem.vjf.cnrs.fr/spip.php?article75&lang=fr

[5] – https://fa.wikipedia.org/wiki/ایتان_کلبرگ

[6] – فهرستی از مهمترین کتب ایشان عبارتند از: دین رازآلود: باورها و مناسک معنوی در اسلام شیعی (ورن، ۲۰۰۶)، تاریخ مختصر اسلام (همراه با پی یر لوری، ۲۰۰۷)،هادی الهی در تشیع آغازین: تبارهای باطنی گری در اسلام (وردیه، ۲۰۰۷)، مکان های اسلامی: آئین ها و فرهنگ ها از افریقا تا جاوه (جمعی، اُترمان، ۲۰۰۵)، تشیع چیست؟ (همراه با کریستین ژامبه، فایار، ۲۰۰۴)، امر زنانه ی معنوی: زندگان و خدایان (زیر نظر میشل کازناو،۲۰۰۱ )، هانری کربن: فلسفه ها و حکمت ها ادیان آسمانی (۲۰۰۵)، سفر تعلیمی در دار الاسلام: معراج های آسمانی و راه های معنوی، کتاب حکم: ماجرای معنوی بشریت (جمعی با فردریک لونوآر)، شرق در تاریخ دینی اروپا، مقدمه ی کتاب جشن: قرائتی از سوره ی مائده (از میشل سیپر، ۲۰۰۷) (به نقل از http://mahsha.blogfa.com/post-25.aspx )

[7] – در این بخش از نوشته قابل تقدیر دکتر حسن انصاری با عنوان «شیعه شناسی در غرب: بررسی رویکردها» در آدرس زیر استفاده شده است: www.ayyam.kateban.com/post/2445

[8] – https://fa.wikipedia.org/wiki/هانری_کوربن

[9] – در این زمینه از نوشته حجت الاسلام رسول جعفریان با عنوان « پانزده نکته در باره جریانهای شیعه شناسی در غرب و ایران » استفاده شده که در آدرس زیر قابل مشاهده است:

ttp://www.khabaronline.ir/detail/429623/weblog/jafarian

[10] – برای اطلاعات بیشتر در مورد نقدهای وارد بر نظرات دکتر امیر معزی ر ک به مقاله “نظریه «امامت باطنی در تشیع نخستین» در بوته نقد” از آقایان محمدجعفر رضایی و محمد نصیری در فصلنامه نقد و نظر (فلسفه و الهیات) سال هفدهم شماره 3 پاییز 1391 [11] – http://www.iranicaonline.org/articles/islam-in-iran-vii-the-concept-of-mahdi-in-twelver-shiism [12] – جهت مطالعه بیشتر در این مورد ر ک: «تاریخ عصر غیبت: نگاهی تحلیلی به عصر غیبت امام دوازدهم عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف » اثر مسعود پورسید آقایی ، رضا جباری ، حسن عاشوری و سید منذر حکیم» این کتاب در فضای مجازی نیز قابل دانلود می باشد. [13] – سردرگمی و غیبت شیعیان در این دوران را ائمه معصومین علیهم السلام بارها پیش از این به اصحاب خود متذکر شده بودند از جمله از امیر مومنان علیه السلام چنین نقل شده است: «…تکون له حیرة وغیبة، یضل فیها أقوام ویهتدی فیها آخرون …» (کمال‌الدین و تمام النعمه جلد 1 باب 29 صفحه 330) [14] – در این زمینه مراجعه به کتاب «تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (‌عجل الله تعالی فرجه)» نوشته دکتر جاسم حسین بسیار مفید است. [15] – در این زمینه ر ک به مقاله «دوازده امام در منابع اهل سنّت» نوشته آقای غلام حسین زینلی در فصلنامه علوم حدیث، شماره 6. این مقاله در آدرس زیر قابل دستیابی است: http://www.hawzah.net/fa/Article/View/79519/دوازده-امام-در-منابع-اهل-سنّت

[16] – از جمله ر ک به مقاله «بررسی تاریخی گزارش شیخ صدوق در مورد نرگس خاتون» نوشته آقای مختار اصلانی منتشر شده در مجله مشرق موعود، شماره 7 پاییز 1387.

تحقیق و بررسی: حجت الاسلام زهیر دهقانی آرانی