برهان تمانع:
ـ خدا یعنی وجود بسیط محض، که هیچ ترکیبی بر نمی دارد.
ـ لذا دو خدای فرضی، هیچ وجه اشتراکی نمی توانند داشته باشند. چون اگر وجه اشتراک داشته باشند، لازمه اش آن است که لا اقلّ یکی از آنها، حدّ اقلّ از دو جزء تشکیل شده باشد.
ـ وقتی دو خدای فرضی، هیچ وجه اشتراکی با هم ندارند، پس دو علم کاملاً متمایز و دو اراده ی کاملاً متمایز هم خواهند داشت. چون علم هر خدایی، عین ذات اوست؛ و اراده ی هر خدایی هم ظهور علم اوست.
ـ پس این دو خدای فرضی، نمی توانند با همدیگر همکاری و سازگاری داشته باشند؛ چون بدون لحاظ وجه اشتراک در اراده ی آنها، فرض هر گونه همکاری هم محال است.
ـ پس اگر بنا شود که این دو خدای فرضی، عالم را تدبیر کنند، نتیجه اش می شود به هم ریختن نظم عالم. و بدون نظم، نظامی هم وجود نخواهد.
این برهان را از آن جهت برهان تمانع می گویند، که اراده های دو خدا، مانع از عملکرد همدیگر می شوند.
برهان توارد علل:
ـ خدا یعنی کمال محض.
ـ خدا، علّت تامّه است نه علّت ناقصه؛ چون ناقص بودن، با کمال محض بودن منافات دارد.
ـ معلول واحد، محال است معلول دو علّت تامّه باشد. چون اگر فرض کنیم که یک معلول، معلول دو علّت تامّه است، لازم می آید که یک موجود، در عین یک موجود بودن، دو موجود باشد. و این یعنی اجتماع واحد و کثیر که در حکم اجتماع نقیضین است.
ـ پس اگر فرض کنیم که جهان یا نظم جهان، معلول دو خدا (دو علّت تامّه) است، لازم می آید، که جهان یا نظم جهان، مصداق اجتماع واحد و کثیر باشد، که چنین مصداقی هم محال است تحقّق یابد.
ـ پس اگر جهان یا نظم جهان تحقّق دارد، یعنی علّت تامّه ی آن دو یکی است.
شبهه:
چه اشکالی دارد که آن خدای دیگر هم عالمی دیگر برای خود داشته باشد؟
در این صورت، هر دو خدای فرضی، ناقص هستند. چون هیچکدام مالک مطلق نیستند؛ چرا که این مالک مخلوقات او نیست، و او هم مالک مخلوقات این نیست. و ناقص بودن با خدا بودن منافات دارد.