تعریف قرارداد، تفاهم‌نامه و توافق‌نامه؛ کاربرد و تفاوت هر کدام

پیش از اینکه تفاوت آنها را بیان کنیم، خاطرنشان می‌کنیم که عنوان اسناد تهیه‌شده ملاک تصمیم­‌گیری برای تمییز دادن این‌گونه اسناد نیست بلکه آن چیزی که ملاک تفسیر سند ایجاد شده می‌­باشد متن و محتوای متون تحریر شده است لذا از این جهت بسیاری از حقوقدانان فرق چندانی میان تفاهم‌نامه، توافق‌­نامه و قرارداد قایل نمی‌­باشند.

اما برای آنکه بتوان چهارچوبی مناسب از معانی این الفاظ را بکار بگیریم باید مراحلی را برای ایجاد یک تعهد حقوقی بیان کنیم. در صورتی‌که بتوانیم چنین تعریفی را ارائه دهیم می‌­توان میان تفاهم‌نامه، توافق‌نامه و قرارداد تفاوت قایل شد.

معادل انگلیسی تفاهم‌نامه  Memorandum of Understanding که به اختصار MOU  نامیده می‌شود به سندی گفته می‌شود که طرفین یک قرارداد در نتیجخ مذاکرات آن را تنظیم می‌کنند و نشان می‌دهد که طرفین بر روی موضوعات معینی توافق کرده و تلاش دارند تا قرارداد را به پیش ببرند. تفاهم‌نامه نوعی صورت جلسه مذاکرات محسوب می‌شود. طرفین با امضای یادداشت تفاهم یا تفاهم‌نامه اگرچه سعی دارند نسبت به توافقاتی که حاصل شده از ایجاد آثار حقوقی الزام‌آور جلوگیری کنند ولی در عین حال نشان دهند که نسبت به مذاکرات انجام شده به یک نقطه مشترک دست یافته‌اند تا در ادامه مذاکرات برای انعقاد قرارداد بتوانند به آن استناد کنند.

این یادداشت تفاهم دربردارنده توافقات پایه تعهدات قراردادی است و به نوعی پیش‌نویس قرارداد محسوب می‌شود. چرا که جدیت طرفین را در انعقاد قرارداد نشان می‌دهد. اصولا تفاهم‌نامه برای طرفین الزام‌آور نیست یعنی تفاهم‌نامه از نظر قانونی قابل استناد نیست ولی استفاده از برخی عبارات الزام‌آور می‌تواند مدعی را برای رسیدن به ادعای الزام‌آوری کمک کند.

تفاهم‌نامه به عنوان سند پشتیبان مذاکرات شفاهی طرفین قراردادی به آنها در پیکربندی قرارداد کمک می‌کند و نشان می‌دهد که طرفین در مسیر مذاکرات قراردادی به معانی مشترکی درخصوص موضوعات قراردادی دست یافته‌اند که آن را مبنا و پایه تصمیمات بعدی خود قرار می‌دهند؛ بیشترین چیزی که از یک تفاهم‌نامه پشتیبانی می‌کند موضوع رعایت اخلاق حرفه‌ای و حفظ اعتبار برای اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی است.

دو کاربرد عمده تفاهم‌نامه عبارت است از:

تعیین چارچوبی برای توافق نهایی طرفین در انعقاد قراردادثبت شروط کلیدی که تا لحظه امضای تفاهم‌نامه مورد توافق طرفین واقع شده است.

معادل انگلیسی توافق‌نامه Memorandum of Agreement که به اختصار MOA یا بعضاً َ Agreement نیز نامیده می‌شود عبارت است از سند مکتوبی از روابط مشترک طرفین که از تراضی و توافق در یک موضوع مشخص پرده‌برداری می‌کند و شرایط و جزئیات توافق طرفین را مشخص می‌کند. توافق‌نامه‌ها به عنوان یک سند قانونی از الزام حقوقی بهره‌مند هستند اما رسمیت آنها از یک قرارداد کمتر است.

توافق‌نامه‌ها دربردارنده روش‌های اجرایی و جزئیات بیشتری از توافقات طرفین هستند و پایه و اساس اصلی در امضای قرارداد محسوب می‌شوند. تغییر شروط و بندهای توافق‌نامه اصولاً امکان‌پذیر نیست و آنچه در بندهای یک موافقت‌نامه درج می‌شود اغلب عیناً در قرارداد ولی به صورت کامل‌تری منعکس می‌گردد.

توافق‌نامه چه مواردی را شامل می‌شود؟طرفین توافق‌نامه؛هدف از توافق‌نامه و شرح مختصری از موضوع و محدوده کاری؛تعهدات مالی در صورتی که توافق محقق شده و به انعقاد قرارداد رسمی موکول نشده باشد؛شرح مختصری از نقش‌ها و مسئولیت‌ها و تعهدات طرفین؛مدت اعتبارصلاحیت رسیدگی به اختلافات و قانون حاکمشرایط لغو تعهدات قراردادی و ضمانت اقداماتفرق تفاهم نامه با توافقنامه چیست؟

تفاوت مهم توافق‌نامه و تفاهم‌نامه در الزام‌آوری آنهاست. همانطور که ذکر شد تفاهم‌نامه برای طرفین ایجاد التزام قانونی نمی‌کند ولی توافق‌نامه سندی است که برای طرفین ایجاد التزام می‌کند و طرفین می‌توانند برای اثبات ادعاهای خود به توافق‌نامه‌ها استناد نمایند. در عین حال نقض تفاهم‌نامه بیشتر به اعتبار و وجهه طرفین مذاکرات قراردادی لطمه می‌زند تا اینکه برای آنها مسئولیت‌های حقوقی به همراه داشته باشد.

طرفینی که در نتیجه مذاکرات این اسناد را تنظیم و امضا می‌کنند یکسان هستند و از طرفی هم تفاهم‌نامه و هم توافق‌نامه دارای قالب خاص و استانداردی هستند یعنی باید اصول اولیه تنظیم یک سند حقوقی در مورد هر یک رعایت شود حتی اگر ضمانت‌اجراهای متفاوتی داشته باشند.

نکته بسیار مهمی که نباید از نظر دور داشت این است که صرف انتخاب عنوان ملاکی برای تعیین نوع سند تنظیمی بین طرفین نیست بلکه ملاک تفسیر اینکه سند تنظیمی بین طرفین محتوای توافقی است که به صورت مکتوب درآمده است.

۱- اگر در تفاهم نامه خود تعهداتی را پیش‌بینی می‌کنید حتما ضمانت اجرای مرتبط با آن بویژه ضمانت اجرای مالی را نیز در آن قید کنید.

۲- اگر موضوع تفاهم نامه، مشارکت در انجام پروژه می‌باشد، حتما از طرف مقابل خود تعهد حسن انجام کار به همراه ضمانت را اخذ نمایید.

۳-صرف وجود تفاهم نامه همکاری میان دو نفر، دلیل موجهی نیست که تمامی اطلاعات حساس کاری خود را در احتیار طرف مقابل قرار دهید.

۴-بند حفظ محرمانگی را در تفاهم نامه خود حتما قید کنید و برای نقض آن ضمانت اجرا قرار دهید.

قرارداد اجاره فضای تبلیغاتی را برای جلب مشتری و افزایش فروش تنظیم کنید!

۵-قبل از امضای قرارداد تفاهم نامه، حتما اسناد و مدارک طرف مقابل را مطالعه کرده تا از صحت آن باخبر شوید و بعد از آگاهی از تمامی بندهای تفاهم نامه اقدام به امضای آن نمایید.

در ماده ۱۸۳ قانون مدنی تعریفی از عقد یا قرارداد که معادل انگلیسی آن Contract  است ارائه شده که عبارت است از اینکه دو یا چند نفر در مقابل دو یا چند نفر دیگر تعهد بر امری نمایند و مورد قبول آنها باشد . به عبارت دیگر قرارداد نشان‌دهنده اراده طرفین برای ایجاد یک اثر حقوقی همراه با پذیرش تعهدات و مسئولیت‌ها است. با امضای قرارداد تمامی اسنادی که ذکر شد پایه و اساس تفسیر قصد طرفین محسوب می‌شوند. نقض شرط و بند قرارداد نه تنها ضمانت‌آور است بلکه از اعتبار و حمایت قانونی برخوردار است. قرارداد به عنوان یک سند حقوقی در برابر همگان قابل استناد است و طرفین با استناد به قرارداد نیاز به دلیل بیشتری برای مطالبه تعهدات طرف دیگر ندارند. قراردادها بر حسب طرفین، موضوع و تعهدات به دسته‌های متفاوتی تقسیم می‌شوند. و در واقع قرارداد در جایی است که تمامی مذاکرات اولیه و مقدماتی به ثمر رسیده و ظهور و بروز رسمی و قانونی می‌یابد.

اگرچه تدوین و تنظیم قرارداد باید به شکلی منصفانه و متوازن صورت گیرد ولی این به این معنا نیست که لزوماً همه طرفین از یک قرارداد سود یکسانی ببرند. به عنوان مثال برخی قراردادها مثل قراردادهای مشمول قانون کار به دلایل مختلف حقوق کارگران را بیشتر مورد حمایت قرار می‌دهند.

شاید به نظر برسد در بسیاری از مواقع قراردادها بدون انعقاد توافق‌نامه و یا تفاهم‌نامه منعقد می‌گردند، که البته این فرضی ناصحیح است زیرا که حتماً برای انعقاد قرارداد تعاملاتی صورت می‌گیرد و یا گهگاه صورت جلساتی تنظیم و یا جلسات شفاهی یا مکاتباتی انجام می‌پذیرد، تمامی این صورت جلسات و تعاملات کتبی و شفاهی به فراخور موضوع و مضمون می تواند توافق نامه و یا تفاهم نامه محسوب گردد و این اسناد مدارک معتبری برای تفسیر هرگونه قرارداد در زمان بروز اختلاف در اجرا و یا تفسیر مواد خواهد بود: تفاهم نامه، توافق نامه و قرارداد.

لذا با توجه به نکاتی که بیان شد، پیشنهاد می‌شود هرگاه نیازمند ایجاد تعهدی برای خود و یا دیگری بودید، قبل از انعقاد قرارداد و التزام به تعهدات آن، تفاوت تفاهم‌نامه، توافق‌نامه و قرارداد را کاملا درک کرده سپس مفاهیم کلی و توافقات اجرایی را از قبل مورد بررسی و تأیید و تأکید قرار دهید تا با انعقاد یک قرارداد شفاف، گویا و کارآمد به اهداف حقیقی خود نائل آیید.