مادهی تاریخ یا ماده تاریخ واژه یا واژههایى است که ارزش عددى آنها، براساس حروف ابجد، تاریخ خاصى را بیان مىکند. ماده تاریخ براى بهیادسپردن تاریخ یک حادثه، از قبیل تولد، آغاز حکمرانى، یا مرگ شاهان و بزرگان حکومت و دین و ادب یا به مناسبت فتحها و جشنها و دیگر حوادث نیک و بد روزگار یا بهخاطر افتتاح بناها ساخته مىشود.
اساس ساخت ماده تاریخ، حروف ابجد است که هر یک از این حروف معادل عددى دارد: الف = ۱، ب/پ = ۲، ج/چ = ۳، د = ۴، هـ = ۵، و = ۶، ز/ژ = ۷، ح = ۸، ط = ۹، ى = ۱۰، ک/گ = ۲۰، ل = ۳۰، م = ۴۰، ن = ۵۰، س = ۶۰، ع = ۷۰، ف = ۸۰، ص = ۹۰، ق = ۱۰۰، ر= ۲۰۰، ش= ۳۰۰، ت = ۴۰۰، ث= ۵۰۰، خ= ۶۰۰، ذ= ۷۰۰، ض = ۸۰۰، ظ= ۹۰۰، غ= ۱۰۰۰. ارزش عددى چهار حرف فارسىِ پ، چ، ژ، گ، چون در بسیاری از متون گذشته بهصورت ب، ج، ز، ک، نوشته مىشدهاند، برابر با همین چهار حرف بوده است.
مشهورترین ماده تاریخ فارسى ترکیب «عدل مظفر» است که جمع حروف آن برابر ۱۳۲۴ قمری است که سال صدور فرمان مشروطیت و بنیاد مجلس شوراى ملى است. آنهایی که میدان بهارستان پیش از انقلاب را به یاد دارند حتماً، در کنار مجمسههای مشعلبهدست داخل محوطهی میدان، عبارت «عدل مظفر» بر سردر مجلس شورای ملی، به یاد دارند که امروز آن بخش از سردر سوراخ مانده است!
برخی از مادهی تاریخهای جالبی که ظریفان در طول قرنها ساختهاند:
بیمثال (=۵۸۳ق): سال درگذشت خاقانی شروانی
ویرانى بلخ (= ۹۰۹ ق): سال فتح بلخ به دست محمدخان شیبانى و قتل و غارت و ویرانى در آن شهر
خونریز (=۸۷۳ق): سال فوت سلطان ابوسعید گورکانى
علیشیر مُهر زد (= ۸۷۶ق): سال وزارت و صدارت امیر علیشیر نوایى
مرمت کرد (= ۹۰۴ق): تاریخ تعمیر مسجد جامع هرات به امر امیر علیشیر
فلک داده پیوند شمس و قمر (= ۹۶۲ ق): سال ازدواج شاه اسماعیل دوم
پادشه هفت اقلیم (= ۹۷۸ ق): سال تولد شاه عباس یکم صفوى
شهنشاه روی زمین (=۹۸۴ق): تاریخ جلوس شاه اسماعیل دوم صفوی
شهنشاه زیر زمین (=۹۸۵ق): تاریخ فوت او
آمده پادشاه توران (=۱۰۲۰ ق): سال آمدن ولى محمد ازبک پادشاه ماوراءالنهر به ایران و دیدارش با شاه عباس یکم
خاک قم را بباد داد این آب (= ۱۰۴۵ق): سال آمدن سیل به شهر قم و ویرانى آن شهر
وقتی نادرشاه به تخت نشست عبارت «الخیر فی ما وقع» (=۱۱۴۸) را ساختند که این عبارت بر روی سکههای آن دوران حک شد و هنگامی که مردم از ستم او در عذاب بودند این عبارت را چنین تحریف کردند: «لاخیر فی ما وقع»!
نادر بدرک رفت (=۱۱۶۰): سال قتل نادرشاه افشار (حساب کردم. یک رقم اضافه دارد!)
یادگار فقیر حقیر بهار (= ۱۱۵۲ق): سال تألیف فرهنگ بهار عجم
اى واى کریمخان مرد(= ۱۱۹۳ ق): تاریخ وفات کریمخان زند
شاه ایران مات شد (= ۱۳۱۳ق): سال قتل ناصرالدین شاه قاجار
بختیاریِ مجاهدان (= ۱۳۲۷ق): سال فتح تهران به دست سردار اسعد بختیارى و یپرمخان
شفق سرخ (= ۱۳۴۰ ق): سال تأسیس و انتشار روزنامه شفق سرخ به مدیریت على دشتى
بر تربت خیامنشین کام طلب
یک لحظه فراغ از غم ایام طلب
تاریخ بناى بقعه را گر خواهی
«راز دل و دین ز قبر خیام طلب» (= ۱۳۱۳ش): سال بناى آرامگاه خیام
رحلت ملکالشعرا (= ۱۳۳۰ش) سال درگذشت ملکالشعرا محمدتقى بهار
میاساى از آموختن یک زمان (استخراج از شاهنامه = ۱۳۵۵ق): سال بناى کتابخانهی ملى ایران
علوم وفنونادبی