ایمان در نگرش اسلامی
از دیدگاه قرآن «ایمان» عبارت است از علم و معرفت یقینى توأم با تسلیم و خضوع در برابر حق.در این نگاه معرفت یکی از ارکان ایمان است و ایمان بدون معرفت معنا ندارد. در «یقین» چهار شرط هست و با آنها، ظن، شک و جهل، از قلمرو یقین خارج مى شود؛ چرا که در ظن و شک، جزم به ثبوت وجود ندارد، ولى یقین غیر قابل زوال است. قرآن کریم از ضرورتى که حاصل شرایط چهارگانه «یقین» است، با عباراتى از قبیل «لا رَیْبَ فِیهِ» و مانند آن یاد کرده است.مانند: بقره (2)، آیه 2؛ آل عمران (3)، آیه 9. در این خصوص نگا: معرفت شناسى در قرآن، ج 3 ص 255 و 256. از دیدگاه قرآن «یقین» داراى مراتبى است که به حسب آن «ایمان» نیز داراى مراتب مى گردد: علم الیقین، عین الیقین و حق الیقین. «علم الیقین» در مرحله معرفت مفهومى و ذهنى است: مانند آنکه آدمى به جهنم و بهشت، در حد ادراک عقلى واقف گردد و خصایص آنها را در حد فهم مفهوم دریابد. «عین الیقین» یافتن حقایق خارجى و مشاهده همان معرفت مفهومى و ذهنى است؛ مثل آنکه وقتى ملحد را در قیامت به جهنم بردند، وى دیگر خود جهنم را مى بیند یا هنگامى که مؤمن را به بهشت بردند، او خود بهشت را مشاهده مى کند. «حق الیقین» آن است که انسان نه تنها شاهد حق باشد، بلکه عین شهود قرار گیرد و فانى از غیر و باقى بالله شود. از خود چیزى نداشته باشد و در معرفت الهى غرق شود.نگا: تکاثر (102)، آیه 5 و 6؛ حاقه (69)، آیه 51 و نیز: مراحل اخلاق در قرآن، ج 11 (تفسیر موضوعى)، ص 351 – 356. در قرآن کریم به بعضى از مقامات یا درجات مؤمنان، اشاره شده است:

1. مقام تسلیم

؛ یعنى، واگذارى تمام ساحت هاى وجودى خود، به اختیار خداوند.مانند: بقره (2)، آیه 128 و نگا: تفسیر موضوعى قرآن کریم، ج 1، ص 383 و 384.

2. مقام ابرار

؛ یعنى، گذشتن از آن چیزى که به آن نیازمندیم و بخشیدن آن به دیگران.مطففین (83)، آیه 18 – 22 و نگا: المیزان، ج 1، 430.

3. مقام تقوا

؛ یعنى، خوف از خدا و کناره گیرى از گناه، [ البته به شرط اینکه ]مقصود از آن ترس و این کناره گیرى خداوند باشد.تفسیر موضوعى قرآن کریم، ج 1، ص 205 – 219.

4. مقام اخلاص

؛ یعنى، انسان قلبش را مخصوص حق کند تا احدى جز مقلب القلوب در حرم دل او راه نیابد.لقمان (31)، آیه 32، بینه (98)، آیه 5؛ کهف (18)، آیه 110 و نگا: اوصاف الاشراف، ص 65؛ تفسیر موضوعى قرآن کریم، ج 11، ص 253 – 258. امّا نشانه ها و آثار این یقین و ایمان واقعى را باید در اعمال و کردار خویش جست و جو کنیم؛ چنان که حضرت على«علیه السلام» مى فرماید: «عقیده مؤمن در کردارش دیده مى شود». ما این آثار و نشانه ها را در دو قلمرو فردى و اجتماعى شمارش مى کنیم:

یک. آثار فردى

: 1. لذت معنوى و انبساط روحى، 2. تغییر نگرش به امور معنوى و مادى، 3. آرامش روحى، 4. رضامندى از حق و خود مقصرانگارى، 5. احساس عزّت و غلبه،در خصوص این پنج مورد نگا: کیش پارسایان، ص 37 – 45. 6. توکل بر خدا،انفال (8)، آیه 2. 7. محافظت بر اداى فرایض، به خصوص نماز،مومنون (23)، آیه 9. 8. عفت و پاک دامنى،همان، آیه 5. 9. خشوع در نماز،همان، آیه 2. 10. روى گردانى از امور لغو و بیهوده،همان، آیه 3. 11. افزایش ایمان، هنگام شنیدن آیات الهى.انفال (8)، آیه 2.

دو. آثار اجتماعى:

1. تحکیم وحدت، 2. استقرار عدالت اجتماعى، 3. حسن مقابله با فساد و انحراف،در خصوص این سه مورد نگا: کیش پارسایان، ص 45 – 49. 4. تأمین نیازهاى مادى دیگران،توبه (9)، آیه 71؛ انفال (8)، آیه 3. 5. تواضع در برابر مردم،فرقان (25)، آیه 63. 6. پیشى گرفتن در امور خیر،مؤمنون (23)،آیه 59. 7. عدم طمع دوستى با کافران،مجادله (58)، آیه 22. 8. کوشش در امانت دارى،مؤمنون (23)، آیه 8. 9. وفاى به تعهدها و قرار دادها.همان.
ایمان در نگرش غربی
در نگرش مسیحی و غربی حساب ایمان از معرفت جداست . کانت می گوید باید مهرفت را انکار کنم تا جایی برای ایمان باز یابم . برخی از دیگر الهیون مسیحی نیز ایمان را نوعی ریسک و جست زدن در چیزی می دانند که شناختنی نیست . راز این نگرش مشکلات کلامی مسیحیت بویِه آموزه تثلیث است که عقلا قابل قبول و اثبات نیست ولی به ایمان آوردن به آن دعوت می شود
اما اعتقاد به معنای عام هر باور جازمی را گویند و در اصطلاح الهیون باورداشت آموزه های الهیاتی و قدسی را می گویند .
فرق ایمان و اعتقاد
در تعریف اسلامی از ایمان فرق آن با اعتقاد این است که ایمان مبتنی بر معرفت یعنی باور صادق موجه است ، ولی اعتقاد به هر باوری اعم از صادق و موجه و غیر آن می گویند. اما در تفکر غربی از این جهت فرف چندانی بین آنها نیست. تفاوت دیگر بین ایمان و اعتقاد عقد القلب و خضوع و تسلیم قلبی در ایمان است . اما اعتقاد صرف پذیرشذهنی و تسلیم ذهنی است هر چند در بردارنده تسلیم قلبی نباشد .