هر دو کتاب مفید وقابل استفاده است نمی توان یک کدام را بر دیگری ترجیح داد اما ارشاد القلوب معروف تر است در باره ساختار این دو کتاب مطالب ذیل را بخوانید :
إرشاد القلوب إلى الصواب
معرفى اجمالى
إرشاد القلوب إلى الصواب نوشته حسن بن ابى الحسن دیلمى، از علماى قرن هشتم هجرى است که حاوى مواعظ قرآن و سنت و فضائل امیر المؤمنین على علیه السلام( ع) و اهل بیت پیامبر( ص) مى باشد.
انگیزه تالیف
مصنف در مقدمه کتاب مى فرماید:« چون دیدم سلطان شهوت و غضب بر مردم تسلط یافته و مردم مشغول به خود شده اند و آخرت را فراموش کرده اند، این کتاب را نوشتم و آن را إرشاد القلوب إلى الصواب نام نهادم تا هر کس به آن عمل کند از عذاب الیم الهى در امان بماند.»
ساختار
کتاب که در یک مجلد چاپ منتشر شده است که، شامل دو جزء است. جزء اول کتاب، در حکمت ها و مواعظ قرآن و سنت است و جزء دوم، در فضائل امیر المؤمنین على( ع) و اولاد طاهرین آن حضرت مى باشد.
مولف روایات را مستقیما از پیامبر و ائمه نقل مى کند و دلیل این کار خود را شهرت داشتن این روایات در کتب روایى ذکر مى کند.
با این حال کسى با این روایات محذوف السند، معامله مرسله نکرده است و تمام روایات آن را مسنده مى دانند، کما اینکه در کتب روایى دیگر مشابه آنها با سند کامل یافت مى شود.
از این نکته نیز کاملا مشهود است که قصد دیلمى تألیف کتاب روایى نبوده، بلکه صرفا قصد بیدار کردن خفتگان و غفلت زدگان را بوسیله مواعظ معصومین علیهم السلام داشته است.
گزارش محتوا
مصنف ابتدا مواعظى گرانبها از قرآن کریم نقل کرده، پس از آن، مواعظ پیامبر و ائمه صلوات الله علیهم را آورده، سپس ابواب کتاب را آغاز نموده است.
عناوین باب ها طورى تنظیم شده که بیشترین اثر تذکارى و موعظه اى را براى خواننده کتاب به دنبال داشته باشد.
جزء اول:
مولف در ابتدا بحث موعظه، سپس ذم دنیا و دنیا گرایى و امراض قلبى و رذائل اخلاقى و عملى را مطرح نموده، پس از آن بحث توبه و خوف و رجاء و صفات حسنه از قبیل شکر و رضا و یقین و… را مفصلا بحث کرده است.
همچنین در لابلاى فصول کتاب، بحثهایى با عنوان« مواعظ» یا« احادیثى از امام علیه السلام» و« احادیث منتخبه» آورده، که بوسیله آنها زنگارهاى دل را صیقل زده و خانه تکانى کاملى از غبارهاى غفلت انجام دهد.
مولف که خود اهل سیر و اهل عمل بوده، کلامى گیرا و نفَسى گرم دارد؛ به طورى که بدون شک، مطالعه کننده کتاب تحت تأثیر مواعظ آن قرار مى گیرد.
در جزء دوم کتاب، که در چاپ حاضر با جزء اول در یک مجلد است، بحثى مبسوط در فضائل و مناقب اهل بیت عنوان شده.
عناوین کلى جزء دوم که متأسفانه در کتاب نیز فهرست نشده، عبارتند از:
– انتساب تمام علوم به امیر المؤمنین على علیه السلام
– فضائل آن حضرت
– فضائل صدیقه کبرى حضرت زهرا سلام الله علیها
– شجاعت و جنگ هاى مولاى متقیان علیه السلام.
– کلمات آن حضرت
– مناظرات و احتجاج هاى حضرت با علماى ادیان مختلف
– فضل امت پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم بر سایر امت ها
– فضائل سایر ائمه علیهم السلام
– معجزات و کرامات قبر شریف آن حضرت در نجف اشرف و ذکر جریانات تاریخى مستند پیرامون آن.
وضعیت کتاب
کتاب شریف« ارشاد القلوب» توسط شیخ شرف الدین یحیى بحرانى، که از شاگردان مبرّز محقق کرکى است، تلخیص شده است.
همچنین مولا صالح قزوینى، م 1265 ق در کنز المواعظ، در مقام اول، مواعظ مرحوم دیلمى را از ارشاد نقل کرده است
.
تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورّام
معرفى اجمالى
« تنبیه الخواطر و نزهة النواظر»، معروف به« مجموعه ورّام» نوشته ورام بن ابى فراس مالکى اشترى( متوفاى 605 هجرى) در موضوع اخلاق و مواعظ است.
کتاب مجموعه ورام توسط عالمى وارسته چون ورام ابن ابى فراس، جد سید ابن طاووس علیه الرحمة، نوشته شده و چنان نویسنده اى از خود مطلبى غیر معتبر و ضعیف به جا نمى گذارد چرا که یقین دارد انسان در گرو گفته ها و نوشته هاى خویش است و این نکته اى مهم است در اعتبار آنچه مردان بزرگ مى نویسند.
اشکالى از ناحیه بعضى بزرگان چون صاحب امل الآمل مطرح شده و در کتب تراجم دائما تکرار شده که: ورام در کتاب خود روایات صحیح و غیر صحیح را مخلوط کرده و کتاب او قابل اعتماد نیست.
در جواب مى توان گفت اکثر روایات این کتاب در کتب روایى دیگر یافت مى شود و ورام به خاطر اقتصار، سند آنها را حذف کرده یا تنها یکى دو نفر از سلسله سند را ذکر کرده است. علت فراوانىِ روایات مرسله و مقطوعه در این کتاب هم همین است.
البته موارد فراوانى نقل از غیر معصوم( کلمات بزرگان) در کتاب به عنوان مؤید آمده است.
شیخ آقا بزرگ تهرانى هم وجهى بیان کرده که: به خاطر اینکه اهل سنت هم کتاب را قبول نموده و به آن توجه نمایند، مقدارى از روایات اهل سنت و قول بزرگان آنها به کتاب افزوده شده است.
ساختار و گزارش محتوا
کتاب تنبیه الخواطر یا مجموعه ورام دو جزء در یک مجلد است.
جزء اول آن فصل بندى شده و حدود 70 عنوان مستقل براى آن مشخص شده است.
عناوین جزء اول کتاب در چند محور کلى عبارتند از:
1- حکمت ها و مواعظ
2- آداب معاشرت
3- ابواب متعددى در اخلاق و صفات حسنه و راه کسب آنها
4- ابوابى در صفات رذیله و راه علاج آنها
5- بحث حبّ و بغض فى الله و محاسبه نفس که از بحث هاى بسیار زیباى کتاب است.
6- آرزوهاى طولانى و ابوابى در مرگ و برزخ و قیامت.
جزء دوم کتاب هم بحثهاى متفرقه را جمع کرده است. در این قسمت تنها راه اطلاع از مضمون فهرستى است که در پایان کتاب آمده است.
در این جلد عناوین فراوانى آمده، از جمله:
1- مواعظ و وصایاى پیامبر و ائمه علیهم السلام و انبیاى گذشته
2- خطبه هاى پیامبر و ائمه علیهم السلام و مناجات هاى آنان
3- کلمات قصار
4- صفات مؤمن
5- مناظرات شیعیان خاص مانند حجر بن عدى با معاویه و…
6- کلماتى از بزرگان دین و اصحاب ائمه مانند ابوذر و سلمان و مقداد و شیخ مفید و فضیل بن عیاض و…
نکته زیبایى که در این کتاب رعایت شده آن است که هر صفت حسنه و ضد آن که رذیله است به دنبال یکدیگر ذکر شده اند و راه علاج رذیله و کسب حسنه هم بیان شده است. مثلا پس از کبر، فضیلت تواضع ذکر شده و راه علاج کبر به دنبال آن آمده است