تواضع در قرآن

تواضع یکی از ویژگی های برجسته انسان است. فروتنی و تواضع سبب برتری و بلندی آدمی می شود. تواضع مایه سربلندی انسان می گردد. محبوب ترین افراد نزد خداوند افراد متواضع هستند.

خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم سفارش می کند که در برابر مؤمنان تواضع و در برابر کافران سر سخت و نیرومند باشید:«اذلّة علی المؤمنین و اعزّة علی الکافرین».(سوره مائده،آیه 54)

و در جای دیگر می فرماید:«و احفضی جناحک للمؤمنین؛برای مؤمنان حفض جناح (تواضع) کن».(سوره حجر،آیه 88) آدمی تواضع و فروتنی را در پرتو نماز به دست می آورد.یکی از اسرار نماز این است که خودبینی و تکبّر را در هم می شکند و درس تواضع در برابر خداوند را می آموزد.

«حافظوا علی الصّلوات و الصّلوة الوسطی و قوموا للّه قانتین؛در انجام همه نمازها و نماز میانی (ظهر) کوشش و مواظبت کنید در حال عبادت و خضوع کنان برای خدا به پا خیزید». (سوره بقره،آیه 238)

نمازگزار در هر شبانه روز، در هفده رکعت نماز واجب خود سی و چهار بار پیشانی بر خاک و زمین می نهد و به سجده در برابر خالق خود می افتد،که سمبل نهایت تواضع است و در سجده خودش را همچون پر کاهی در میان اقیانوس بزرگ می نگرد،بلکه نقطه ای در برابر وجود بی نهایت خدا می بیند و به این ترتیب خود را بنده کوچک و ناچیز خدا دانسته و هر گونه خودخواهی،غرور،سرکشی و طغیان را از خود دور می سازد.

در این باره حضرت زهرا(علیها السلام) می فرماید:«فجعل اللّه الایمان تطهیراً لکم من الشّرک و الصّلوة تنزیها لکم عن الکبر؛خداوند ایمان را وسیله پاکسازی شما از آلودگی شرک،و نماز را برای دوری و پاک نمودن شما از تکبر قرار داد».1

نماز واقعی بنده را به مقام تواضع می رساند و زینت نماز همین تواضع است.
پیامبر اکرم(ص) به اصحاب خود فرمود:«چرا حلاوت و شیرینی عبادت را در شما نمی بینم؟»

پرسیدند:شیرینی عبادت چیست؟پیامبر فرمودند:«تواضع و فروتنی» و نیز فرمودند:«هر کس که برای خدا فروتنی نماید،خدای متعال رتبه او را بلند گرداند».

افعال و اذکار نماز بیانگر تواضع است و به وسیله اینها تواضع در انسان ایجاد می شود.دعا و گریه و ندبه از خوف خداوند،بیانگر تواضع بیشتر در برابر عظمت باریتعالی است.رکوع حالت تواضع عبد در حضور و پیشگاه مقدس مولا است.رکوع نمایانگر این معنا است که عبد از آلودگی به کبر،منیت،خودخواهی و خودپرستی پاک است.رکوع درمان کبر و شکننده کمر شیطان و اظهار ذلّت ذلیل به طور عملی در برابر خداوند است.خم شدن در رکوع نشانه فروتنی و تواضع و خضوع است.

سجده حقیقی که همه هستی انسان آن را همراهی کند نشانگر کمال تواضع و بندگی عبد نسبت به خدای سبحان است.سجده،تذلّل و اظهار کوچکی و خاکساری در برابر خداست.

امام صادق(علیه السلام) می فرماید:
«خداوند به حضرت موسی بن عمران(علیه السلام) وحی کرد:ای موسی! آیا می دانی چرا تو را کلیم وهم سخنی خود کردم؟ موسی(ع) عرض کرد:نه! خداوند به او وحی کرد:ای موسی! من بندگانم را زیر و رو کردم در میان آنها هیچ کس را در برابر خود فروتن و متواضع تر از تو ندیدم».

سپس فرمود:«یا موسی انّک اذا صلّیت وضعت خدّک علی التّراب؛ای موسی! تو هرگاه نماز می گزاری،گونه خود را به عنوان تواضع روی خاک بر زمین می نهی».2

به این ترتیب در می یابیم راز کلیم اللّه بودن موسی،و اخذ این مدال پر افتخار،تواضع او ،در نماز و غیر نماز در برابر خداوند بوده است.زیرا وقتی انسان با تمرین عملی نماز توانست در برابر پروردگارش تواضع نماید بدین ترتیب در غیر آن نیز در تمام حالات و افعال متواضع خواهد شد.

به طور کلی پرستش آمیخته با تواضع است و در نهاد و سرشت هر انسانی پرستش وجود دارد.اسلام این خواسته فطری را به شیوه صحیح و منطقی که تواضع در برابر خداوند است،هدایت نموده است ولی هرگونه تواضع کاذب مانند تواضع در برابر بت ها و خدایان سنگی را مردود شمرده است.زیرا این گونه تواضع موجب خود باختگی و ذلت و لگد کوب شدن شخصیت انسان می شود ولی در مقابل بندگان صالح و شایسته خداوند متواضع بودن نشانه فروتنی و تقوای الهی است.تواضع مایه سربلندی انسان است.

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: «هنگامی که متواضعین امّت مرا دیدید در برابرشان تواضع کنید و آن گاه که با آدم متکبّر برخورد کردید متکبّر باشید».3

محبوب ترین افراد نزد خداوند انسان متواضع است.امام صادق(ع) می فرماید:«اقرب الخلق الی اللّه المتواضعون؛ نزدیک ترین افراد به خدا انسان های متواضعند».4

رسول اکرم(ص) می فرمایند:بدون تردید نزدیک ترین و محبوب ترین شما در نظر من در روز قیامت،آن مؤمن دوستداری است که اخلاق او نیکوتر و تواضع وی بیشتر باشد و البته دورترین افراد نسبت به من در روز قیامت کسی است که اهل تکبّر باشد».5

و از نشانه های تواضع این است که اگر به کسی رسید در سلام کردن سبقت بگیرد.چرا که امام صادق(علیه السلام) فرمودند:«من التواضع ان تسلّم علی من لقیت؛نشانه تواضع این است که به هر کس برخورد کردی،سلام کنی».و از حضرت از صفت تواضع پرسیدند،فرمود:تواضع آن است که در محافل به محلی که کمتر از شأن تو است بنشینی و بر هر کس برخوردی سلام کنی و اینکه از مجادله بپرهیزی هر چند که حق به جانب تو باشد».

حضرت علی(علیه السلام) می فرماید:«هیچ شخصیت و شرفی مانند تواضع و فروتنی نیست».7

ترک عجب و کبر کن تا قبله عالم شوی سیرت ابلیس را بگذار تا آدم شوی
حضرت امام خمینی(رضوان الله تعالی علیه) فردی متواضع به معنی واقعی کلمه بود و با داشتن آن همه مقام و عظمت و علم و دانشی که جهانیان را خیره نمود،خود را تنها یک طلبه معرفی می کرد و با این همه خدمتی که به اسلام و عالم تشیع نمود،هیچ گونه حریمی برای خویش قایل نبود و با کمال فروتنی خطاب به جوانان رزمنده در جبهه ها گفت:«من دست و بازوی شما را که دست خدا بالای آن است می بوسم و بر این بوسه افتخار می کنم».نمونه های تواضع امام،در طول انقلاب فراوان است.8

نویسنده : فاطمه عامری مهر

پی نوشت:

1. اعیان الشیعه.
2.اصول کافی،ج 2، ص 123، باب تواضع، حدیث 7.
3.المحجة البیضاء،ج 2، ص 222.
4.الحکم الزهرا،صابری، ص 198.
5.وسایل الشیعه، ج 2، ص 304.
6.اصول کافی،ج 2، ص 646،حدیث 12.
7.مقدادی اصفهانی،علی،نشان از بی نشان ها،جمهوری، چاپ نهم، 1375، ص 444.
8.عزیزی، عباس، اخلاق کارگزاران، نبوغ، چاپ ششم، 1377، ص 64.