در اینجا چند بحث وجود دارد : اینکه فرد مرتد می تواند توبه کند؟ آیا توبه او پذیرفته می گردد؟ توبه او خطاب به کیست، خداوند یا انسان که مجری فرامین الهی در جامعه است؟ به عبارت دیگر خداوند در مقابل فرد مرتد در صورت توبه چه خواهد کرد و ما در مقابل چنین فردی چه باید بکنیم ، با توجه به اینکه خداوند بر اساس نیت و باطن حکم می کند و ما بر اساس ظاهر. چند نوع مرتد وجود دراد؟ و در پایان هم چه فرقی بین کافر و مرتد وجود دارد.
مطمئنا هر فردی که گناهی کند می تواند بازگردد و خداوند هیچ گاه در توبه را به روی او نمی بندد هر چند ممکن است برخی گناهان چنان زشت باشند که تمام قلب فرد را تیره و تار گرداند و همین گناه فرصت بازگشت را از فرد باز ستاند اما امکان توبه گناهکار وجود دارد . بنابراین ، فردی چون سلمان رشدی اگر نوری در قلبش وجود داشته باشد حتما توبه خواهد کرد اما تا آنجا که خرد انسانی نظاره گر او می گردد چنین نوری را در قلب او نمی یابد چون فردی که علم مبارزه با خداوند را برافراشته و در مقابل او کوس جنگ سر داده است چگونه در اندیشه بازگشت خواهد بود.
بنابراین وقتی بنده ای به پیشگاه خداوند توبه آرد و اظهار پشیمانی نماید چون توبه کردن نیز خود از وجود نور و زمینه ای الهی در فرد خبر می دهد خداوند توبه او را می پذیرد و از حقی که مربوط به اوست می گذرد اما از حقوق دیگر آفریده هایش که به کفر چنین فردی مربوط است هرگز نخواهد گذشت ؛ مثلا از گمراهی دیگران ، آزار و اذیت مومنان و ….
ما که از باطن و نیات افراد آگاه نیستیم و بر اساس ظاهر حکم می کنیم و قرار است احکام الهی را در جامعه پیاده سازیم نیز در مقابل فرد مرتد مکلف به انجام قوانینی و احکامی هستیم که برای آگاهی از آنها بهتر است در ابتدا به بررسی انواع مرتد بپردازیم.
انواع مرتد
در فقه اسلامى مرتد دو نوع است و هر یک احکامى جداگانه دارد:
الف) مرتد فطرى: کسى است که پدر یا مادر یا والدینش هنگام انعقاد نطفه وى مسلمان بوده، بعد از بلوغ، آیین اسلام را پذیرفته و سپس به کفر روى آورده است؛ مانند سلمان رشدى که پدرش مسلمان است.
ب) مرتد ملى: کسى است که پدر و مادرش هنگام انعقاد نطفه وى کافر بوده اند؛ بعد از بلوغ، اظهار کفر کرده، سپس مسلمان شده و بعد از آن به کفر باز گشته است. البته برخى از فقها نیز اسلام یا کفر پدر یا مادر هنگام ولادت طفل را شرط دانسته اند نه هنگام انعقاد نطفه.
فرزندان نابالغ، از جهت اسلام و کفر، تابع آیین پدر و مادرند. هر گاه یکى از والدین مسلمان باشد، فرزند، مسلمان شمرده مى شود؛(اسلامِ حکمى) چون اسلام بر کفر برترى دارد و تابعیت برتر براى فرزند منظور مى شود. اگر پدر و مادر هر دو کافر باشند، فرزند نیز در حکم کافر است. البته باید توجه داشت، براى حکم به ارتداد و اجراى مجازات آن، اسلامِ حکمى کفایت نمى کند. باید فرد، پس از بلوغ، خود اسلام را انتخاب کند و سپس کفر بورزد. ( ر.ک. پیام قرآن ج 10، حضرت آیت الله مکارم شیرازی)
مجازات ارتداد
اگر مرتد فطرى مرد باشد، علاوه بر برخى از احکام مدنى مانند فسخ پیمان نکاح و جدایى از همسر بدون نیاز به طلاق و تقسیم اموال بین ورثه، به اعدام محکوم است و توبه اش، از جهت ظاهرى، پذیرفته نمى شود؛ یعنى اگر با اعتقاد و باور قلبى توبه کند، خداى متعال مى پذیرد و نماز و عبادتش صحیح است؛ اما بر جریان حکم اعدامش تأثیر ندارد. اگر مرتد ملى توبه کند، پذیرفته مى شود؛ حتى قبل از جریان هر گونه حکمى، نخست وى را به توبه و بازگشت به ا سلام دعوت مى کنند و سه روز – برخى از فقها مانند شیخ طوسى گفته اند به قدر لازم – به او مهلت مى دهند. اگر در این مدت توبه کرد، آزاد مى شود؛ و گرنه به اعدام محکوم مى گردد. البته زن مرتد، از هر نوع که باشد کشته نمى شود. او را به توبه فرا مى خوانند، چنانچه توبه کرد، آزادش مى کنند؛ و گرنه در زندان باقى مى ماند، هنگام نماز تازیانه مى خورد و در تنگناى معیشتى قرار مى گیرد تا توبه کند.
موضوع ارتداد و آثار حقوقى اش در شریعت و فقه اسلام به اندازه اى روشن و بدیهى است که درباره اصل حکم کم ترین تردیدى وجود ندارد و همه مذاهب فقهى آن را پذیرفته اند؛ البته درباره جزئیاتش اختلاف نظرهایى دیده مى شود؛ براى مثال، بر اساس رأى مشهور اهل سنت، بین مرتد ملى و فطرى یا زن و مرد تفاوتى وجود ندارد؛ – هر نوع که باشد – ابتدا به توبه دعوت مى شود، چنانچه توبه کرد آزاد و گرنه کشته مى شود. ابوحنیفه، مانند فقهاى شیعه، بین زن و مرد فرق گذاشته است. حسن بصرى نیز معتقد است مرتد، بى آن که به توبه دعوت گردد، کشته مى شود.
خلاصه باید گفت که ، توبه مرتد اگر قبل از اثبات ارتداد نزد قاضى باشد هم از لحاظ حکم فردى پذیرفته است و هم از لحاظ حکم اجتماعى؛ یعنى اثر فردى آن را که بین شخص مرتد و خداوند است اصلاح مى کند و هم مجازات دنیوى آن را از بین مى برد. ولى اگر این توبه بعد از اثبات ارتداد نزد قاضى باشد، مجازات آن در برخى موارد (مرتد فطرى «مسلمان زاده» مرد) ساقط نمى شود ولى توبه او به لحاظ حکم فردى، یعنى آنچه بین او و خدا است پذیرفته مى شود.
ارتداد در ادیان مختلف
ارتداد از موضوعاتی است که در ادیان مختلف، به عنوان «جرم» شناخته شده است و برخی حقوقدانان بر این باورند که «در همه ادیان» جرم شمرده می شود. در عصر ساسانیان در مزدائیزم هم برای آن کیفری در قوانین پیش بینی کرده بودند، چنانکه فردوسی می گوید:
که زردشت گوید به استا و زند / که هر کس که از کردگار بلند
به پیچد به یکسال پندش دهید / همان مایه سودمندش دهید
پس از سال اگر او نیاید به راه / کشیدش به خنجر به فرمان شاه
در متون مقدس مسیحیت نیز فراوان از قتل کسانی که دین را رها کنند سخن به میان آمده است. با توجه به شواهدی که از ادیان مختلف در این باره وجود دارد، مجازات مرتد را «ماده ای مشترک» در همه قوانین ادیان باید دانست.
فرق کافر و مرتد
همانطور که می دانیم مرتد کسى است که از اسلام خارج شده، و کفر را اختیار نماید.( امام خمینى، تحریر الوسیله، ج2، ص 366؛ ابن قدامه، المغنى، ج 10، ص 74 ) خروج از اسلام با انکار اصل دین، یا یکى از اصول دین (توحید، نبوت و معاد) حاصل مى شود، و نیز اگر یکى از ضروریات دین را – که براى همه ى مسلمانان روشن و واضح است – به گونه اى که – ملازم با انکار رسالت باشد، و انسان به این ملازمه توجه داشته باشد – باز ارتداد حاصل مى شود. (همان، ج1، ص 118 ) و نیز ارتداد به دو قسم فطرى و ملّى تقسیم شد.
کافردر اینجا به معنای خاص آن یعنی کسی که معتقد به دین اسلام نیست خواه معتقد به ادیان دیگر – یهود یا مسحیت – باشد و خواه اصلا معتقد به دینی نباشد ، بکار می رود. فرد کافر اصلا در هیچ برهه از زندگی اش به دین اسلام معتقد نبوده است.
با توجه به معنای کافر و مرتد باید گفت که : کافر دارای معنایی اعم از مرتد است چرا که هر مرتدی را می توان عنوان کافر بر آن اطلاق نمود اما به هر کافری نمی توان گفت مرتد است ؛ به عبارت منطقی میان آن دو نسبت عام و خاص مطلق بر قرار است ، کافر عام و مرتد خاص است.
البته از جهت احکام نیز این دو با یکدیگر فرق دارند. با توجه به اینکه احکام الهی تمام انسانها را مخاطب قرار می دهد و چنین نیست که تنها مسلمانان مخطبان فرامین الهی باشند بلکه همه انسانها مکلف به انجام دستورهای الهی اند و آنانی که انجام می دهند ثواب خواهند گرفت و آنانی که انجام نمی دهند پس از مرگ عقاب خواهند دید. اما نکته ای که در اینجا وجود دارد این است که فرد کافر چون پس از کفرش مسلمان شد تمام اعمال انجام نداده اش بخشیده می گردد و نیازی ندارد تا آنها را جبران نماید اما فرد مرتد اگر باز گشت باید تمام اعمالش را که در زمان ارتدادش انجام نداده است قضا نماید و بجا آورد.