از آیات و احادیث استفاده می‌شود که قرآن و پیامبر اسلام (ص) به علوم تجربی توجه کرده‌اند، لیکن تذکر داده‌اند که هنگام مطالعات تجربی به آفریدگار طبیعت، آسمان و … نیز توجه کنید که جمع بین ایمان و علم مطلوب است و با همدیگر منافاتی ندارند .اکنون برای روشن شدن بحث برخی از آیات و روایات مورد استناد
دکتر سها را بررسی می‌کنیم :
ایشان برای اثبات مدعای خود (انحصار توجه قرآن به علوم دینی) به
آیه 9 سوره زمر استدلال کرده است که تشویق به علم در
راستای ایمان است :
أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ  آنَاءَ
اللَّیْلِ سَاجِداً وَقَائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ
قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا
یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبَابِ ؛ «آیا (چنین کسى با ارزش است)، یا
کسى که او شبانگاهان سجده کنان و ایستاده فرمان بردارى فروتن است؛ [و] از آخرت
بیمناک است و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟! بگو: آیا کسانى که مى دانند با کسانى
که نمى دانند یکسان اند؟! فقط خردمندان متذکّر مى شوند ».
در مورد آیه فوق به نکات زیر توجه کنید :
به نظر مى رسد مقصود از «علم» در این آیه مطلق علم و دانش است
که شامل همه اقسام علم مفید مى شود .
صاحب تفسیر نمونه آیه را از جهت نابرابرى، مطلق مى داند. [1]
و علامه طباطبائى نیز علم در آیه را مطلق مى داند لیکن با توجه به مورد آیه آن را
منطبق بر علم به خدا مى کند [2]
و ذیل آیه نیز احادیثى از امام باقرعلیه السلام حکایت شده که مقصود از دانایان در
این آیه اهل بیت : هستند [3]
ولى مفسران اینگونه احادیث را حمل بر بیان مصداق کامل کرده اند وگرنه آیه شامل همه
دانایان مى شود. [4]

و پیامبر اکرم نیز نسبت به دانش اندوزی بسیار سفارش می‌کرد تا
آنجا که از ایشان نقل شده که :
طلب علم بر هر مسلمان واجب است و در طلب علم تا چین بروند. [5]

و حتی بعد از جنگ بدر هر کس از اسیران را که نمی‌توانست فدیه
بپردازد در صورتی که به ده نفر از اطفال مدینه خط و سواد می‌آموخت آزاد می‌ساخت و
به تشویق ایشان بود که «زید بن ثابت» زبان عبری یا سریانی یا هر دو زبان را فرا
گرفت. [6]

اما در مورد احادیثی که علوم غیردینی را فضل می‌شمارد توجه به
نکات زیر لازم است :
عن النبی (ص ): « إِنَّمَا
الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ آیَةٌ مُحْکَمَةٌ أَوْ فَرِیضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ
قَائِمَةٌ وَ مَا خَلَاهُنَّ فَهُوَ فَضْل »؛ [7]
«دانش فقط سه چیز است: آیات محکم یا واجبات عدالت آفرین یا سنت‌های برپا شده و غیر
از این‌ها فضل است ».
 

نکات
1. آیات محکم به عقاید و فرایض به احکام وسنت‌ها به اخلاق
تفسیر می‌شود .
2. شأن صدور این حدیث اینگونه نقل شده: شخصی که او را علّامه
می‌نامیدند و اشعار و انساب (پدران و اجداد افراد را می‌دانست در مدینه حاضر شده
بود و مردم گرد وی جمع شده بودند و در این مورد از پیامبر (ص) نظرخواهی کردند و
حضرت فرمود :
« ذاک علم لایضرّه من جهله و لاینفع من
علمه »؛ «این دانشی است که اگر کسی آن را نداند ضرر نمی‌کند و اگر کسی آن
را بداند سودی نمی‌برد ».
3. در این حدیث کلمه «انّما» به کار رفته است که دلالت بر حصر
(فقط) می‌کند لیکن با توجه به شأن صدور حدیث فوق و با توجه به وضعیت عصر پیامبر (ص)
که مردم تازه از دوره جاهلیت عرب خارج شده بودند و هنوز علوم مورد نیاز خود
(مثل عقاید و اخلاق احکام دینی) را نمی‌دانستند، روشن می‌شود که
حصر در روایت نسبی است نه حقیقی، یعنی نسبت به این عصر و این مردم فقط سه دانش مورد
نیاز است و لازم نیست اکنون وقت خود را صرف دانش‌های دیگر مثل شعر و انساب کنند.
نکته جالب این است در ذیل روایت پیامبر (ص) اشعار و انساب را علم معرفی کرد لیکن
علمی که در آن زمان سود چندانی ندارد و علم بودن آنها را نفی نکرد. پس اگر در صدر
روایت فقط سه مورد را علم معرفی کند و بقیه را فضل (زیادی و فضیلت) معرفی می‌کند،
نمی‌خواهد علم بودن بقیه علوم را نفی کند، بلکه اهمیت آن سه علم را در آن عصر تأکید
می‌کند .
 
 

 
 

پی نوشت ها :

[1]
. تفسیر نمونه، ج 19، ص 393

[2]
. المیزان، ج 17، ص 257

[3]
. صافى، ج 4، ص 316.

[4]
. صافى، ج 4، ص 316.

[5]
. در این مورد روایات زیادی وجود دارد. بنگرید به میزان
الحکمه، ج6، ص553 ـ 447.

[6]
. عبدالحسین زرّین کوب، کارنامه اسلام، ص27.

[7]
. کافی، ج 1، ص 132.