اگر بخواهیم اهمیت این منطقه را برشمریم در یک نگاه کلی می توان گفت: «منطقه خلیج فارس جزء معدود مناطقی است که تمام مزیت های ژئواستراتژیک، ژئواکونومیک، ژئوپلتیک و ژئوکالچرال را یک جا دارا است.»حال می خواهیم خیلی کوتاه به اهمیت ژئوپلتیکی این منطقه حساس از دنیا بپردازیم.

ملاحضات ژئوپلتیکی این منطقه را می توان اینگونه برشمرد:

1_ در زمان جنگ سرد و رقابت بین دو ابرقدرت شرق و غرب خلیج فارس به همراه چند کشور منطقه به عنوان سدی در مقابل نفوذ کمونیسم مطرح بودند. در آن زمان آمریکا به دلیل عدم حضور خود در منطقه از یک دکترین دوستونی استفاده می کرد. بر همین اساس بود که عربستان بعنوان یکی از ستون های آمریکا مورد توجه سیاست های آمریکا بود و ستون دیگر ایران نیز به عنوان ژاندارم منطقه در جهت حفظ منافع آمریکا حضور داشت.

2_ دومین عامل مهم، حرکت انقلاب اسلامی در ایران و از دست دادن یک از ستونهای آمریکا در منطقه بود. پیروزی انقلاب اسلامی باعث نگرانی شدید آمریکا و غرب شد. زیرا آمریکا می دانست پیروزی انقلاب اسلامی باعث الهام دیگر کشورها شده و تفکر صدور انقلاب اسلامی موجب بیداری ملت ها خواهد شد (که البته این موضوع پس از 30 سال اتفاق افتاد.) این حرکت باعث توجه بیشتر ابرقدرت شرق به آبهای گرم جنوب شد. آنها می دانستند که بیداری ملت ها، سقوط ملت های دست نشانده را به دنبال خواهد داشت. در همان موقع کارتر رئیس جمهور وقت آمریکا اعلام کرد: «سیاست ما برای هم باید روشن باشد. هرگونه تلاش از جانب هر قدرتی برای کنترل و تسلط بر منطقه خلیج فارس به منزله تهاجم به منافع حیاتی ایالات متحده آمریکاست و چنین تهاجمی با تمام امکانات از جمله توان نظامی رفع خواهد شد.»

این ادعای کارتر توسط دولت بعدی آمریکا یعنی دولت ریگان اینگونه طرح شد:«این منطقه به دلیل منابع انرژی، موقعیت استراتژیک و ضربه پذیری در مقابل کمونیسم برای ایالت متحده آمریکا اهمیت حیاتی دارد.»

3_ امنیت رژیم صهیونیستی به عنوان مهم ترین متحد استراتژیک آمریکا در منطقه برای آمریکا بسیار حیاتی است. آمریکا علیرغم همه تلاش های خود هنوز نتوانسته است طرح صلح خاورمیانه را عملی سازد. گرچه بسیاری از سران محافظه کار عرب در مقابل این تفکر آمریکا کرنش کرده اند ولی بسیاری از ملت ها هنوز نتوانسته اند با این موضوع کنار بیایند.

4_ اختلافات ارضی بین کشورهای منطقه غرب آسیا که برخی از آنها نیز در حوزه خلیج فارس مستقر هستند به عنوان یک موضوع مهم ژئوپلتیکی در منطقه است که خود می تواند زمینه بروز اختلاف و بحران باشد.

5_ وجود اختلافات مذهبی، قبیله ای و نژادی در منطقه که هر از گاهی این اختلافات تبدیل به جنگ و نزاع بین کشورهای منطقه می شود و برخی از دولت های عرب منطقه از این اختلافات به نفع خود بهره می برند و با تشکیل گروههای تندرو و تروریستی امنیت منطقه را به خطر انداخته اند. نمونه آن تشکیل گروه تروریستی داعش است که محصول مشترک عربستان سعودی، قطر و رژیم صهیونیستی است. از طرفی اختلاف ایدئولوژیک نیز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بدان اضافه شده است. به طوری که ملت ها حسابشان از دولت ها جدا شده و بیشتر ملت های منطقه خواهان استقرار حکومت اسلامی به جای دولت های دست نشانده و غرب گرا در منطقه هستند این موضوع زمینه تحولات بیداری اسلامی را در منطقه فراهم کرد.

6_ یکی دیگر از ملاحظات ژئوپلتیکی منطقه وجود دولت های دست نشانده در منطقه است. به طوری که غالب این حکومت ها قبیله ای و موروثی بوده و بدون حمایت آمریکا قادر به ادامه حیات نیستند. همانطور که اشاره شد، پدیده بیداری اسلامی در منطقه نشان داد دولت های منطقه بدون حمایت آمریکا توانایی اداره کشور را ندارند و پدیده ایران هراسی نیز از جمله مسائل امنیتی وارداتی قدرت های فرامنطقه ای نظیر آمریکاست. تا اداره امور همچنان به دست امریکا و متحدان منطقه ای اش باشد.

اما از مهم ترین و اساسی ترین ملاحظات ژئوپلتیکی منطقه خلیج فارس وجود تنگه هرمز در این منطقه است که به آن اهمیت ژئو استراتژیکی داده است. جنبه های ژئواستراتژیکی منطقه تنگه هرمز را می توان اینگونه نوشت:

1) قرار داشتن در مسیر انتقال نفت مورد نیاز جهان غرب به عنوان یک نقطه کنترل و اعمال فشار بدلیل نیاز اروپا، ژاپن، آمریکا و استرالیا به نفت منطقه خلیج فارس این منطقه را در فضای ژئواستراتژیک قرار می دهد. لذا از تنگه هرمز به عنوان نقطه کنترل و فشار که اهمیت راهبردی خاصی نیز دارد یاد می شود زیرا قطع صدور نفت و گاز از این تنگه جهان را با بحران سختی روبرو می کند و اهرمی است که می توان به کمک آن به منافع استراتژیک آمریکا و قدرت رویایی ان آسیب وارد ساخت. (حافظ نیا. محمدرضا. تنگه هرمز وامنیت جمعی 1368)

2) قرار داشتن در موقعیت مناسب قدرت زمینی برای ورود به شبه جزیره عربستان

3) قرار گرفتن در موقعیت گسترش بحران به صحنه عملیات بزرگ

4) تنگه هرمز در مرکز خط دفاع مشترک بین دو قدرت زمینی و دریایی واقع شده است. پس از این طریق امکان کنترل شرق و غرب بخش مرکزی خط دفاعی نیز امکان پذیر است. مع هذا تنگه هرمز حکم یک سرپل را دارد.

5) جنوب غرب آسیا از ترکیه تا هندوستان تشکیل یک شبه جزیره را می دهد و یک واحد ژئواستراتژیک را بوجود می آورند. این واحد در بخش مرکزی ریملند قرار دارد و خلیج فارس و تنگه هرمز محور و مرکز آن محسوب می شوند.

6) تنگه هرمز جایگاه مناسبی برای برقراری ارتباط بین بدنه اصلی نیروی دریایی و واحدهای مستقر در خلیج فارس است و اساسا امکان دفاع از بخش شمالی خلیج فارس را بویژه در خط دفاعی قدرت دریایی در مثابه با قدرت زمینی به وجود می اورد. در واقع نیروهای دریایی ضمن حفظ ارتباط با عقبه خود در اقیانوس هند می تواند خط دفاعی خود را تا دهانه بندر فاو در اروند گسترش دهد. (حافظ نیا. محمدرضا/ تنگه هرمز و امنیت جمعی 1368)

7) تنگه هرمز به علت داشتن وضعیت جغرافیایی خاص و وضعیت حقوقی مناسب که در کنواسیون 1982 حقوق دریاها پیش بینی شده است، امکان تردد شناورها و ناوهای هواپیمابر و عبور زیر دریایی ها و عبور ترانزیت هواپیماها و کشتی های تجاری فراهم است. قابل توجه است که تنگه هرمز فاقد جایگزین برای ورود و خروج شناورهای تجاری و جنگی و زیردریایی های بین خلیج فارس و دریاهای آزاد جهان است.(دولت یار،1372،ص102)

8) عربستان سعودی به دنبال جایگزینی تنگه باب المندب بجای تنگه هرمز بود که بحران یمن و سناریوی جنگ در آن که از فروردین امسال رقم خورد، مداخله نظامی را به همراه آورد و سعودی ها به شدت بدنبال تسلط بر تنگه باب المندب هستند تا جایگزینی برای تنگه هرمز باشد و بتوانند در حوزه نیروی دریائی در تنگنای ژئوپلیتیکی قرار نگیرند. (خبرگزاری مهر/ اردیبهشت 1394)

همان طور که ملاحظه شد اهمیت ژئوپلتیکی این منطقه آن را در ردیف یکی از مهمترین مناطق راهبردی جهان قرار داده است. این منطفه راهبردی در مجاورت جمهوری اسلامی ایران اهمیت راهبردی دارد و باید بتوان از این ظرفیت ژئوپلیتیکی به نحو احسن استفاده کرد و تنگه هرمز و سواحل طولانی ما در خلیج فارس این ظرفیت را به فرصت استراتژیک تبدیل خواهند کرد.

منابع

1-حافظ نیا . محمدرضا . تنگه هرمز و امنیت جمعی انتشارات سمت 1368

2-دولت یارمصطفی، رژیم حقوقی تنگه هرمز، انتشارات دفترمطالعات سیاسی وبین المللی وزارت خارجه 1372

3- خبرگزاری مهر 1394

نقی پوررضایی، بصیرت، 07 شهریور 1394