جایگاه عقل در حیات معنوی انسان کجاست؟
قوه اندیشه یکی از شئون آدمی است که در کنار دل، جایگاهی بس رفیع در حیات معنوی او دارد. عقل محوری می تواند به عنوان پشتوانه معناگرایی تصویر شده یا مقابل آن ترسیم شود.

هر مکتبی که بتواند باطن گرایی را با عقل مداری جمع کند، شانس بیشتری برای دوام و بقا خواهد داشت. اشکال کار در معنویت های جدید، بی اعتنایی به قوه عاقله انسان است. بسیاری از این مکاتب با این شعار که سلوک معنوی، کار دل است و فعالیت ذهن، کار قوای عقلانی و محاسبه گر انسان، عقل را منشا تشویش های ذهنی و پراکندگی حواس معرفی کرده و قبل از آنکه مددکار و یاور ببینند، با دیده مانع و مزاحم به آن می نگرند. به راستی جایگاه عقل در حیات معنوی انسان کجاست؟ پاسخگویی به این پرسش در حوصله این نوشتار نیست اما توجه به دو نکته در این باره لازم است؛ اول اینکه معنویت های نوظهور نه تنها جایی برای عقل در حیات معنوی انسان در نظر نمی گیرند، بلکه اساسا درک صحیحی از قوه عاقله انسان ندارند و از اول با به میان آوردن اینکه «راه معنویت راه دل است»، صلاحیت را از عقل می گیرند و مانع حضور آن در تدبیر قوای روحی و معنوی انسان می شوند. تعارض ایمان و عقل که در مسیحیت ریشه دارد، در معنویت های نوظهور، پررنگ دیده می شود، به گونه ای که ادعا شده «رابطه ایمان و عقل هیچ گاه صلح آمیز و آرام نبوده بلکه همیشه پرتعارض و جدال آمیز بوده است». دوم اینکه آنچه در جنبش های جدید، عقل نامیده می شود، نه عقل منور و ملکوتی، که همان عقل جزئی نگر و معاش اندیش آدمی از نگاه غربیان است که گاهی «عقل ابزاری» هم به آن اطلاق می شود.
جایگاه عقل در معنویت اسلامی

در قرآن کریم قریب به ۵۰ بار از عقل سخن به میان آمده است. برای شناخت جایگاه عقل در قرآن همین بس که افرادی که اهل اندیشه و تعقل نیستند، از منظر قرآن بدترین جنبنده ها و کر و لال و کور معرفی شده اند. در روایات اسلامی عقل گوهری است که راس قوای الهی در انسان است. کتاب اصول کافی که اولین کتاب حدیثی شیعه است، با باب عقل و جهل شروع شده و به تفصیل در باب عقل سخن به میان آورده است. در این کتاب عقل در مقابل جهل قرار گرفته و برای هر کدام ۷۵ یاور نام برده شده است. امام علی(ع) فرمود: جبرئیل بر آدم نازل شد و گفت: ای آدم! من ماموریت یافته ام به تو اختیار دهم که یکی از این سه چیز را انتخاب کنی. یکی را انتخاب کن و دو تای دیگر را رها کن. آدم پرسید: آن سه کدام است. جواب داد: حیا، عقل و دین. آدم گفت: من عقل را انتخاب کردم. جبرئیل گفت: ای حیا و دین شما بازگردید و او را به حال خود گذارید. آن دو پاسخ دادند: ای جبرئیل ما ماموریم هر جا عقل باشد، ما هم همان جا باشیم. جبرئیل گفت: پس به کار خویش مشغول باشید و به سوی آسمان رفت. در فقه شیعی شأن عقل بسیار رفیع تصویر شده، به گونه ای که هرگاه عقل به وجود مصلحتی قطعی در کاری پی ببرد، آن عمل از منظر فقه واجب شرعی شده و عقل بسان دیگر منابع احکام (قرآن، سنت و اجماع) می تواند به لزوم انجام یا ترک حکم کند. همین طور عقل می تواند به عنوان ابزاری راهگشا، در خدمت دیگر ادله دینی قرار گیرد و کارکردهایی مانند تخصیص، تقیید و تعمیم را بر عهده گرفته و مفهوم گیری کند و بدین سان فقیه را در استنباط احکام یاری دهد. این کاربرد، آلی (ابزاری) است و به عنوان دلیلی مستقل محسوب نمی شود. چنین کاربردی برای عقل در میان شیعه و سنی، اصولی، اشعری و حتی اخباریون مخالف ندارد و حتی محدث بحرانی (از بزرگان اخباریون) که با کاربرد استقلالی عقل مخالفت ورزیده و قائل شدن به آن را عدم اعتماد به رسولان و کتب آسمانی معرفی می کند، کاربرد آلی را می پذیرد و مصادیقی برای آن ذکر می کند. همچنین عقل می تواند در جایی که فقیه یا مکلف دچار حیرت و سرگردانی است، حکم به اباحه کند و موجب رفع شک و ابهام شود.
جایگاه عقل در معنویت های نوظهور

در عرفان حلقه، «عقل» چنین توضیح داده می شود: عقل پیوسته با کارهایی که منافع ملموس و مادی نداشته باشد، مخالفت می کند و هر جا که انسان بخواهد کار دل را دنبال کند، مخالفت سرسختانه نشان می دهد. برای نمونه وقتی شخصی بخواهد تجربه ای ماورایی و غیرمتعارف پیدا کند، عقل به شدت واکنش نشان داده و چنین دنیایی را منکر می شود. در جای دیگر می گوید: عارف به خوبی فهمیده است که زمان هایی که می خواهد روی پله عشق گام گذارد، باید عقل را رها کند. خانم اسکاول شین می گوید: همین که استدلال از در وارد شود، شهود از پنجره خارج می شود. فردی از من پرسید اصلا این ذهن استدلالی به هیچ دردی می خورد؟ گفتم: ابدا، باید یکسره رها شود.

«کریشنا مورتی» بعد از حمله به اندیشه ورزی می گوید: اندیشه مشکل ما را حل نکرده است و خیال نمی کنم هرگز حل کند. به محض اینکه اندیشیدن را آغاز کنیم تا در مورد چیزی نظریه و عقیده ای به دست آوریم، دچار انحراف شده ایم و از چیزی که باید بفهمیم، دور افتاده ایم. آنچه در عرفان ساحری به صورت برجسته دیده می شود، «عقل ستیزی» است، آن هم به بهانه دست یافتن به بطن عالم! در این مرام عقل کنار گذاشته می شود و آنچه به عنوان جایگزین معرفی می شود، «وهم» است و پردازش این قوه. شاه بیت در بسیاری از گفت وگوهای «کاستاندا و دون خوان»، مساله «توجه به احساسات» است و فصل الخطاب، «ناکارآمدی عقل و ناتوانی برهان»، به گونه ای که دریافت های قوای حسی هم مورد تشکیک قرار می گیرد و هر آنچه چشم می بیند و عقل تایید می کند، همه در حوزه دنیای غیر واقعی (تونال) قرار می گیرد. سوالی که به ذهن هر مخاطبی می رسد، این است که اگر فرض شود قوه وهم بتواند انسان را به حالاتی جدید برساند و به تعبیر کاستاندا انسان را در دنیای ناشناخته ها غرق کند، آیا دنیای جدیدی که به قیمت از اعتبار انداختن دریافت های حس و درک های عقل نمایان می شود و از کانال قوه وهم حاصل می شود، می تواند از دنیای حس و عالم عقل، واقعی تر باشد؟ با چه ترازویی کاستاندا اصیل تر بودن درک وهم را نسبت به عقل و عالم محسوسات می سنجد؟ اگر شکاکیت انسان به قوای حسی خود هم سرایت کند، کدام دریافت از تیر رس شک در امان می ماند؟ بالاخره اصالت را باید به کدام قوه داد؟

ملاصدرا که پرچمدار «وحدت کشف و برهان» است، تعارض میان برهان حقیقی و کشف یقینی را منتفی می داند و هر دو راه را ناظر بر کشف واقع معرفی می کند. ذکر دو نکته در این میان لازم است؛ درست است که در پاره ای از ساحت ها عقل نمی تواند به طور مستقل شهود های عرفانی را درک کند، حاصل مکاشفه را نفی نمی کند و از این جهت موضع «انکار» ندارد. بنابراین بهتر است کسانی مانند مولف عرفان کیهانی، گفته های بزرگان عرفان را با خیال خود تفسیر نکنند چنان که ملاصدرا اشاره کرده است: «بر حذر باش که با عقل ناقص خود فکر کنی و منظور عرفا و بزرگان شهود را به دور از حکم عقل بپنداری!»

نتیجه آن است که این گفته نویسنده: «اگر انسان بخواهد تجربه معنوی و کشف و شهود داشته باشد، عقل به کلی این دنیا را منکر می شود» با گفته بزرگان معرفت کوچک ترین قرابتی ندارد چرا که عقل به هیچ وجه چنین انکاری ندارد و گفته عرفا که عقل نمی تواند خود به طور مستقل شهود داشته باشد، به معنای انکار عقل و اتخاذ موضع انکاری از طرف عقل نیست. «اگر قلب کسی به نور الهی منور شود، عقل او نیز به این نور روشن می شود و عقل در حکم کردن، از قلب تبعیت می کند چون عقل قوه ای از قوای قلب است.» در جمله بالا که گفته شده است: «اگر کسی بخواهد جایش را به دیگری ببخشد و ایثار کند، این عمل توجیه عاقلانه ندارد و عقل آن را رد می کند»، چنین حکمی را بزرگان معرفت نه حکم عقل سلیم، بلکه حکم عقل مشاب و عقل آمیخته با توهمات می دانند. بالاتر اینکه عقل با اعمالی مانند ایثار نه فقط مخالفتی ندارد، بلکه چنین اموری کاملا توجیه عاقلانه دارد. به عبارت دیگر هر چند حکم اولیه عقل نمی تواند به جزئیات تعلق گیرد، اما عقلا چنین حکمی دارند و به حسن این عمل اذعان دارند. البته گاهی امیال و هوا و هوس مانع می شوند که عقل انسان مدیریت قوای او را به دست گیرد اما «عقل» ذاتا برای دستیابی به حقایق و معارف توحیدی، نه فقط مانع تراشی نمی کند، بلکه همگام با قلب، در پی زنده کردن ظرفیت های الهی انسان است. سپس عقل و دل هم افق هستند و عقل در ساحت عالم معنا، انسان را در ادراک حقیقت مدد می رساند. اهل معرفت بسیار تصریح کرده اند که برای کسب معرفت حقیقی در کنار راه دل، راه عقل هم کارآمد است. البته عقل به تنهایی و به طور مستقل توان دسترسی به بعضی معارف توحیدی را ندارد بلکه عقل به واسطه قوه شهودی، می تواند معارف توحیدی و حقایق کشفی را دریابد.

در پاره ای از ساحت ها عقل نمی تواند به طور مستقل شهود های عرفانی را درک کند ولی حاصل مکاشفه را نفی نمی کند و از این جهت موضع «انکار» ندارد. خلاصه اینکه راه عقل و اندیشه راهی است که دل را در توحیدباوری مدد و به پیمودن راه سلوک تشویق می کند. بنابراین باید گفت بستن پای عقل و اندیشه در فضای سلوک و معنویت، قطع کردن یکی از پایه های ایمان است که جنبش های جدید در این مسیر گام برداشته اند.

حمزه شریفی‌دوست