با سلام به شما پرسشگر گرامی؛
روزی امیر المومنین علی (ع ) رو به مردم کردند و فرمودند : کدام آیه از قرآن کریم برای شما امیدوار کننده تر است ؟
بعضی گفتند: آیه «ان اللّه لا یغفر ان یشرک به و یغفر ما دون ذلک لمن یشاء»
فرمود: این امیدوار کننده هست، ولی آنطور که باید باشد نیست.
بعضی دیگر عرض کردند: آیه «یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تقنطوا من رحمة اللّه»
حضرت فرمود: این نیز خوبست، ولی آنکه باید باشد نیست.
بعضی دیگر عرض کردند: آیه «و الذین اذا فعلوا فاحشه او ظلموا انفسهم ذکروا اللّه فاستغفروا لذنوبهم»
فرمود: این هم خوبست ولی آن نیست.
مردم همه سکوت کردند، حضرت فرمود: چرا سکوت کردید بگویید ببینم مسلمانها؟
عرض کردند: نه به خدا سوگند ما آیه دیگری به نظرمان نمی رسد.
فرمود: از رسول خدا صلی اللّه علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود: امیدوارکننده ترین آیات کتاب خدا این آیه است: وَأَقِمِ الصَّلاَةَ طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِّنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ ذَلِکَ ذِکْرَی لِلذَّاکِرِینَ (114هود)
و در دو طرف روز (اول و آخر آن) و نخستین ساعات شب نماز را برپا دار زیرا خوبیها بدیها را از میان میبرد این برای پندگیرندگان پندی است.
از این آیه استفاده می شود که کارهای نیک نوری تولید می کند که خود به خود تاریکی ای که از گناه بر دل انسان وارد شده، می شوید و حتی بدون توبه هم ممکن است خدای متعال گناهان انسان را ببخشد، چه رسد به اینکه انسان از کرده های گذشته خود پشیمان شده و توبه نماید.
البته این در صورتی است که حق الناس در میان نباشد. در مواردی که حق الناس در کار است جبران آن نیز برای پاک شدن و جبران گناهان لازم است.
ولی در هر صورت جای هیچگونه ناامیدی نیست و انسان هر گناهی که داشته باشد، با حسنه و یا توبه قابل بخشش است.
پس خداوند گنه کاران را به درگه خویش دعوت مى کند. البته بعد از توبه لازم است اگر از حقوق خدا یا حقوق مردم چیزى بر ذمه انسان باقى مانده است ادا کند؛ یعنى، نماز و روزه هایى را که ترک کرده قضا نماید و اگر چیزى به مردم بدهکار است پرداخته و یا رضایت آنان را تحصیل کند.
حقیقت توبه و استغفار چیزى جز پشیمانى از گناه گذشته و عزم و تصمیم بر ترک آن در آینده نیست و اگر این حالت براى کسى پیش آمد، این نشانه توبه واقعى است و پذیرفته شدن توبه واقعى حتمى مى باشد. پس ما باید سعى کنیم توبه و استغفارمان حقیقى باشد. یادآورى گناهان گذشته هم که انسان از آنها استغفار کرده، کار بسیار خوبى است.
توبه بازگشتن از حرکت در مسیر دنیا و دور شدن از خدا و تغییر مسیر به سوی خداوند و قرب به او است؛ بنابراین توبه اصلاح مسیر کلی زندگی از دنیا به سوی خدای متعال است. به عبارت دیگر گناه، یعنی پشت کردن به خدا و در راهی رفتن که انسان را از خدا دور می کند.
اثر معنوی این دور شدن از خدا، تاریک شدن دل است، زیرا خداوند نور آسمان و زمین است -الله نور السموات و الارض- و دور شدن از خدا، یعنی دور شدن از نور و تاریک شدن باطن انسان و توبه در مقابل آن است. توبه، یعنی بازگشتن از راه تاریک گذشته و حرکت به سوی نور خداوند که خوب طبعا اثرش نورانی شدن انسان است و تاریکی های گذشته با نور الهی که بر دل می تابد از بین خواهد رفت.
بعد از انجام گناه، خداوند به کسانی که پشیمان می شوند و به فکر اصلاح و جبران می باشند وعده آمرزش و حتی پذیرش بیش از گذشته می دهد؛ تا آدمی با امیدواری به رحمت بی پایان خدا هر چه سریع تر و پایدارتر به راستی و درستی گرایش پیدا کند. اما شیطان ناامیدی و بریدگی را در دل و جان آدمی رخنه می دهد تا بیش از پیش در لجن زار آلودگی غوطه ور شود.
پیامبر رحمت فرمود: «التائب من الذنب کمن لا ذنب له; توبه کننده از گناه همانند کسی است که گناهی نکرده است» V }(بحار ج 2 ص 154){ V به فرموده ی امام سجاد (علیه السلام) در دعای ابوحمزه: «خدایا آن گاه که به گناهانم می نگرم آه از نهادم بر می آید و جزع و فزع می کنم و آن گاه که به کرم تو می نگرم طمع می کنم». P }
بازآ بازآ هرآنچه هستی بازآ { E } گر کافر و گبر و بت پرستی بازآ { P P }
این درگه ما درگه نومیدی نیست { E } صدبار اگر توبه شکستی بازآ { P
مهم این است که بدانیم وقتی توبه می کنیم عزم راسخ داشته باشیم که دیگر گناه نکنیم و گذشته ی خود را فراموش نماییم.
همواره باید توجه داشت که فاصله گرفتن از بدى و گناه و نزدیک شدن به معنویات و قرب خداوند، امرى تدریجى است و محتاج صبر و حوصله فراوان است. انسان باید مانند کوهنوردى باشد که گاهى به قله کوه بلندى که قصد صعود به آن را دارد نگاه مى کند و احساس مى کند هنوز تا قله کوه راه زیادى مانده و از طرفى به دامنه کوه نگاه مى کند و مى بیند از آن فاصله گرفته است؛ لذا این حالت بین ترس و امید را چنان چه در قرآن کریم و روایات معصومین (علیهم السلام) آمده، همواره باید در زندگى خود حفظ کرد. یعنى هم از این که گاهى توفیق بندگى و دورى از گناه را پیدا کرده ایم امیدوار و خوشحال باشیم و هم از این که گاهى دچار لغزش و گناه مى گردیم ترسان و بیمناک!
«ارکان توبه»
حقیقت توبه همان پشیمانی و ندامت از گناه است که لازمه آن تصمیم بر ترک گناه در آینده است و اگر گناه گذشته کاری بوده که قابل جبران است باید در صدد جبران برآید. به این ترتیب ارکان توبه را می توان در چهار چیز خلاصه کرد: 1. ندامت، 2. تصمیم بر ترک در آینده، 3. جبران گذشته، 4. استغفار و طلب بخشش و مغفرت از خداوند.
پس توبه تنها استغفار یا پشیمانی از گذشته و حتی تصمیم به ترک در آینده نیست، بلکه علاوه بر همه اینها باید شخص گنهکار در مقام جبران برآید و فسادی را که مرتکب شده جبران نماید. پس باید حقوقی از خداوند مثل نماز و روزه و عبادات و تکالیفی را که ضایع و ترک کرده و نیز حقوقی از مردم را که تباه ساخته جبران نماید و آنها را تدارک کند و حقوق مردم را به آنها برگرداند و در صورت امکان و دسترسی، از آنها رضایت و حلالیت بطلبد.
«جبران گذشته»
1- حق الله: آنچه از واجبات و وظایف الهى بر عهده دارد را باید انجام داد. لذا سعی کنید، عبادات قضا شده را به جای آورید. اگر از این پس در این قسمت کوتاهی نکردید نگران نباشید زیرا که خداوند بر نگرانی ها و زحمات شما کاملا واقف است و از کسی بیش از اندازه خودش تکلیف نمی خواهد.
2- حق الناس: هر چند انسان باید نسبت به حقوق مردم حساس باشد و بکوشد که حقی از آنها بر ذمه او نباشد ولی در این مورد نباید نگرانی بیش از حد داشته باشد چون آسیب زا است.
حق الناس دو قسم است:
الف- امور مالى (مانند بدهى، مظالم، خمس، زکات و…). اگر حق الناس، مالی باشد که از شخص دیگری است و یا چیزی است که پیدا کرده اید باید به هر نحو به صاحبش برگردانید و اگر از دنیا رفته به ورثه اش بدهید. اما اگر صاحبش معلوم نیست باید آن مال را به مرجع تقلیدتان بدهید و بگویید مظالم است آن ها این مبلغ را به دست فقرا خواهند رساند و یا از آنان اجازه گرفته و خودتان به دست فقیر غیر سید برسانید. (مظالم به کارهایی می گویند که انسان انجام داده و موجب ضایع شدن حق مالی دیگری شده). لازم نیست همه مبلغ مظالم یک جا پرداخت شود بلکه به صورت تدریجی و کم کم نیز می توان پرداخت نمود.
اگر حق الناس عبارت از خمس و زکات باشد آن را هم باید به مرجع تقلید بدهید و یا در موردی که او اجازه می دهد مصرف نمایید. خمس و زکات را نیز می توانید با اجازه از دفتر مرجع تقلیدتان تدریجا پرداخت نمایید.
ب- امور غیرمالى: مانند غیبت، تهمت، هتک حرمت،‌ آزار و… در مورد حقوقی مانند غیبت و تهمت، اگر بتوان رضایت طرف مقابل را بدون مفسده جلب نمود باید این کار را کرد اما اگر این رضایت طلبی مفسده دارد و ممکن است موجب کدورت و سایر مفاسد گردد باید برای غیبت شونده دعا نموده، از طرف او صدقه داده و به نوعی آبروی رفته او را باز گرداند. مثلا در میان دوستان از او تعریف و دفاع نمود.
3- حق النفس: امام سجاد(علیه السلام) در رساله حقوق مى فرماید: حق نفست این است که آن را در طاعت خدا به کار برى. با انجام حق الله، حق النفس نیز انشاءالله ادا خواهد شد.
چند نکته کوتاه:
1- باید خدای را شکر کنی که در سن جوانی قصد جبران گذشته ها را داری. افرادی هستند که در میانسالی و یا پیری می خواهند گذشته ها را جبران نمایند. این افراد باید مثلا 40 سال نماز و روزه را قضا کنند.
2- باید بدانی که وقتی انسان توبه کرده و بر می گردد، شیطان با تلاش بیشتری قصد فریب دادن او را دارد. اولا ما باید شیطان را جدی بگیریم و ثانیاً‌ باید توجه داشته باشیم که اگر هم- خدای ناکرده- با فریب شیطان، گناهی از ما سر زد نباید از درگاه رحمت الهی برگردیم و خدای ناکرده بگوییم که ای بابا دیگه آب از سر ما گذشت چه یک وجب چه صد وجب. خیر این همان چیزی است که شیطان می خواهد. باید برگشت و دوباره شروع کرد و ابدا ناامید نشد.
3- در برخی کارها فکر و خیال آن کار از خود کار بیشتر انسان را آزار می دهد. باید از فکر و خیال که همان وسوسه های شیطان است دست برداشت و هر چه زودتر کار را شروع کرد و وارد عمل شد.
4- بدانید که هر گناهی قابل جبران است؛ منظورم از بیان این مطلب، سبک شمردن گناهان نیست بلکه مقصود این است که اگر انسان، حقیقتاً توبه کند، هر گناهی که کرده است جبران پذیر است و خدای مهربان و توبه پذیر او را در این امر یاری خواهد کرد.
پیروز و موفق باشید.
برای مطالعه بیشتر ر.ک منابع اخلاقی:
-گناه شناسی/ محسن قرائتی.
-گناهان کبیره/ شهید دستغیب.
– شهید دستغیب، قیامت و قرآن (تفسیر سوره طور).
– مقالات, استاد محمد شجاعی.
– ترجمه جامع السعادات، مرحوم نراقی.
– ترجمه الاخلاق، مرحوم شبر.
– نقطه های آغاز در اخلاق، مهدوی کنی.