به مناسبت شهادت امام رضا(ع)؛ از میان مواریث گرانسنگی که به معارف امام رضا(ع) پرداخته‌اند، می‌توان به جرأت کتاب شریف عیون اخبار الرضا(ع)، که حاصل تلاش علمی شیخ صدوق است را سرآمد این کتب و رسالات درباره میراث عظیم علمی امام هشتم(ع) دانست.

درآمد

در روایات، ادعیه و زیارات بسیاری تأکید شده است که ائمه طاهرین(ع) نوری واحدند و تمام صفات کمالیه الهی را یکجا و همه در وجود امری خویش، که کلی واحد و نوری پر فروغ است، یکجا دارند.

اما همین ذوات نورانی، زمانی که لباس این جهانی می‌پوشند و هر کدام در زمان و مکانی که در آن وجود این جهانی یافته‌اند، ظهور دنیایی می‌یابند، هر کدام به فراخور زمانه و زمینه موجود در روزگارشان صفتی از آن صفات الهی را بتمامه و کماله تجلی می‌دهند.(ن.ک: ادب فنای مقربان)

در سایه همین تحلیل است که امام مجتبی(ع)، کریم اهل بیت(ع) لقب می‌یابند و امام صادق(ع) به دلیل شرایط علمی و سیاسی زمانه و لزوم انتقال میراث دینی ائمه شیعه، صادق آل رسول(ص)، خوانده می‌شوند.

و از همین جاست که امام هشتم حضرت امام ابوالحسن علی ابن موسی الرضا(ع) به دلیل امکان تبلیغ علمی و ارتباط گسترده با جامعه که در سایه مسأله ولایت عهدی برای ایشان ایجاد شد و برگزاری جلسات مناظره با ارباب ادیان و مذاهب و نقل احادیث متنوع و کثیر در راه مدینه به خراسان و دوران اقامت در مرو، به عالم آل محمد(ص) شهرت یافتند.

در سایه همین تنوع در موضوعات حدیثی و گستردگی نقل حدیث از این امام همام، دانشمندان شیعه به عنوان میراث‌بانان آن ائمه طاهرین، کتاب هایی در باب معارف رسیده از این امام همام، به صورت تک‌نگاری از خویش به یادگار نهادند.

از میان این مواریث گرانسنگ که به معارف امام رضا(ع) پرداخته‌اند، می‌توان به جرأت کتاب شریف عیون اخبار الرضا(ع) را که حاصل تلاش علمی شیخ صدوق است را سرآمد این کتب و رسالات درباره میراث عظیم علمی امام هشتم(ع) دانست.

در این مقال و مقاله تلاش می‌گردد که گزارشی هر چند مختصر، اما گویا از این کتاب مهم و گرانقدر ارائه گردد؛ بعونه تعالی.

شیخ صدوق کیست؟

ابتدا و قبل از پرداختن به گزارش محتوایی کتاب شریف عیون اخبار الرضا، شایسته است که معرفی مختصری از شیخ صدوق نویسنده و جامع این کتاب شریف به عمل آید؛ چرا که نویسنده کتاب چون علت فاعلی یک کتاب است، نقشی مهم در درجه اعتبار و وزانت علمی یک کتاب دارد و از همین باب گزارشی هر چند مختصر از زمانه و شخصیت علمی شیخ صدوق، می‌تواند راهگشا باشد.

ابوجعفر محمد بن علی بن موسی بن بابویه قمی، فقیه و محدث بزرگ شیعی در قرن چهارم هجری، که به لحاظ صحت و دقت روایات منقوله از ایشان به شیخ صدوق مشهور است، در سال311 هجری قمری در شهر مقدس قم به دنیا آمد. پدرش از علمای شیعه در ایران بود که به “شیخ القمیین” مشهور است و از دانشمندان طراز اول شیعه در زمان خویش بوده است.

آن‌چنان که خود شیخ صدوق در مقدمه کتاب شریف کمال الدین و تمام النعمه نقل می‌نماید، تولدش به واسطه نامه پدرش به ناحیه مقدس امام زمان(عج) از طریق حسین بن روح نایب امام(عج) در دوران غیبت صغری روی می‌دهد. پدر شیخ صدوق تا سال‌ها صاحب اولاد نمی‌شدند؛ به همین دلیل طی نامه‌ای به امام زمان(عج) از ایشان می‌خواهند که دعا کنند تا او صاحب فرزندی بشود که اگر این مسأله روی دهد، فرزندانش را در راه علوم آل‌الله تربیت کند. به برکت دستور و دعای امام زمان(عج) شیخ القمیین صاحب سه پسر می‌شوند که دو تای از آنان به درجه بالای فقاهت و حدیث می‌رسند.(فواید الرضویه ص 702)

شیخ صدوق محدثی بسیار دقیق و پرکار و با حافظه‌ای شگرف بوده است. طی حیات پر برکتشان بیش از سیصد کتاب و رساله در علوم اهل بیت(ع) به نگارش در می‌آورند که به جرأت می‌توان گفت یکی از مهم‌ترین منابع علوم شیعه، کتب این عالم بزرگوار است.

شیخ عباس قمی صاحب کتاب شریف مفاتیح الجنان، در باب جایگاه ممتاز شیخ در علوم آل محمد(ص) می‌گویند: «و بالجمله غالب احادیثی که به ما رسیده، از برکات قلم پر برکت اوست».(همان ص 703) کتاب مهم “من لا یحضره الفقیه” شیخ صدوق یکی از کتب اربعه متقدم(محمدین ثلاث متقدم) شیعه است که جایگاه بسیار مهمی در فقه شیعه دارد.

شیخ صدوق در دوران زندگی خویش مسافرت‌های بسیاری برای تبلیغ و نقل احادیث اهل بیت(ع) انجام داد. مسافرت‌هایی به خراسان، بغداد و سایر بلاد. اما محل زندگی ایشان شهر ری بود که حکم مرکزیت، در دوران حکام شیعه مذهب آل بویه را داشت. این دانشمند و فقیه بزرگوار، در سال 381 هجری در شهر ری رحلت نمود و مدفن ایشان در ری امروزی مشهور و زیارت گاه شیعیان است.

چگونگی نگارش عیون

اما علتی که شیخ صدوق را به نگارش این اثر گران سنگ تشویق نمود، بنا بر گفته‌های خود او در مقدمه کتاب عیون اخبار الرضا، دو قصیده زیباست که صاحب بن عباد وزیر شیعه مذهب و دانشمند آل بویه درباره آستان ملک پاسبان حضرت رضا(ع) سروده و به شیخ صدوق هدیه داده است.

شیخ در دیباچه کتاب می‌گوید: «اما بعد چنین گوید ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بابویه قمی فقیه و مصنف این کتاب که چون دو قصیده به من رسید، از قصاید ابی القاسم اسماعیل بن عباد که به رسم هدیه و تحفه انشا نموده بود از برای حضرت رضا علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابیطالب(ع)؛ پس من این کتاب را از برای خزانه(کتابخانه) او تصنیف نمودم. چون ملاحظه نیک نمودم، چیزی در نزد او بهتر از علوم اهل بیت نیافتم؛ چه او از شیعیان خالص است و اعتقادات او به ایشان مستحکم و علی الدوام شغل او احسان به ذریه و شیعیان ایشان است». (عیون اخبار الرضا ص 9)

اما شعر صاحب که از قصاید مشهور درباره امام رضا(ع) است، با این ابیات شروع می‌گردد: «ای کسی که به زیارت طوس محل پاک و سرزمین قداست رهسپاری؛ سلام مرا به حضرت رضا برسان و نزد بهترین قبر که صاحب آن بهترین مدفونین است فرود آی».(همان ص 10)

شیخ صدوق تمام ابیات این دو قصیده را نقل می‌نماید و از این جهت از نظر تاریخی دیباچه این کتاب پر اهمیت است.

بنابر این دلدادگی دو شیعه دانشمند، به آستان ملک پاسبان حضرت امام علی ابن موسی الرضا(ع) باعث نگارش این اثر ارزشمند شده است و از همین روست که چون شجره‌ای طیبه تا به امروز میوه معرفت بر شاخ خویش رویانده است.

صاحب ابن عباد

ابوالقاسم اسماعیل بن عباد، ملقب به صاحب و مشهور به صاحب ابن عباد، وزیر ادیب و متکلم شیعی در سال 326 هجری در اصفهان در خانواده‌ای که از بزرگان اصفهان بودند، به دنیا آمد. استعداد ادبی و هنر انشا پردازی او را مورد توجه “ابن عمید” وزیر دانشمند دربار بویهیان قرار داد و همین او را به دربار موید الدوله دیلمی در اصفهان کشاند و وی را به وزارت و ریاست نیز رهنمون گشت.

صاحب، انسانی ادیب و دانشمند در رشته‌های مختلف از جمله علوم قرآنی، تفسیر، حدیث، کلام، لغت، نحو، تاریخ و طب بود و کتابخانه شخصی بسیار پرارزش داشت. او در رشته‌های مختلف علمی کتاب نگاشته است که از جمله آنها می‌توان به کتاب الابانه در کلام و الاقناع در علم عروض اشاره کرد.(ن. ک: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، تاریخ ایران اسلامی)

محتوای عیون اخبار الرضا(ع)

این کتاب حدیثی در 69 باب تدوین شده است که شیخ صدوق در دیباچه خود این 69 باب را برمی‌شمارد. شیخ صدوق درباره علوم رسیده از امام رضا(ع) چهار کتاب دیگر داشته‌اند که می‌توان عیون را جامع این چهار کتاب دانست. این چهار کتب عبارتند از: زهد الرضا، مسائل الرضا، جامع الزیارات الرضا و المصباح الحادی عشر فی من روی عن الرضا.(فرهنگ کتب حدیثی شیعه ج 1 ص 380)

این ابواب شصت و نه گانه را می‌توان در چهار محور عمده تقسیم‌بندی نمود:
1. تاریخ زندگی امام رضا(ع) به طور مفصل از تولد تا داستان ولایت عهدی و… در ابواب متعدد.
2. روایات امام رضا(ع) که بخش اصلی و گوهرین این کتاب را تشکیل می‌دهد که در زمان‌های مختلف در مدینه و در راه خراسان و در مرو از ایشان نقل شده است.
3. روایات وارد شده در باب زیارت آن امام همام و نیز خواهر بزرگوار ایشان، حضرت فاطمه معصومه در قم.
4. کرامات و برکات وارد شده از قبر و حرم آن امام بزرگوار. (همان ص 381)
بخش چهارم که فصل آخر این کتاب شریف را در بر می‌گیرد، از نظر تاریخی بسیار مهم است؛ زیرا شمایی از دوران مصنف و نیز نگاه مردم به مرقد امام هشتم(ع) و نکات تاریخی و مردم شناسانه را در باب زیارت امام رضا(ع) را نشان می‌دهد.

از جمله این نکات تاریخی، اظهار نظر و نقل خاطره ایست از شیخ صدوق در ذیل یکی از احادیث این باب که از معدود جاهایی است که مصنف از خود کلامی را در کتاب آورده‌اند.(این اظهار نظرها فقط در پنج موضع کتاب عیون آمده است).

مطلب نقل شده از شیخ به این صورت است: «مصنف گوید در ماه رجب سال 352 هجری من از امیر سعید رکن الدوله اذن خواستم که مشهد الرضا(ع) را زیارت کنم؛ چون به من اذن داد و بیرون آمدم، مرا برگردانید و گفت که این مشهد مبارک است؛ من به زیارت رفته‌ام و حوائجی در قلبم بوده است، در آن موضع شریف از خدا خواسته‌ام و حاجاتم برآورده شده است، پس در دعا کردن کوتاهی مکن و از جانب من زیارت کن که دعا در آن موضع مستجاب است. من از برای او ضامن شدم که دعا کنم و به عهد خود وفا کردم. چون از مشهد بازگشتم، بر او داخل شدم؛ گفت: آیا از برای ما دعا کردی و از جانب ما زیارت نمودی؟ گفتم بلی. گفت به خدا قسم به من نیکی کردی و در نزد من مسجل شد که دعا در این مشهد شریف مستجاب است». (عیون اخبار الرضا ج 2 باب 69 حدیث 2 ص 641 )

از این نکته تاریخی بر می‌آید که چگونه هزار سال پیش، مرقد مطهر امام رضا(ع) مصدر برآورده شدن حاجات همه اقشار از عام، خاص، رعیت و سلطان بوده است؛ چه این‌که این رکن الدوله که در نقل بالا آمد، ابو علی حسن بن بویه، یکی از سه برادر آل بویه است که از سال 335 تا سال 360 در ری حکم رانی داشته است.(ن. ک: تاریخ مردم ایران ج 2)

اسناد روایات کتاب عیون

«مؤلف تمامی روایات را همراه با ذکر سند کامل بیان کرده است که بیست و سه سند آن منتهی به خداوند متعال شده است و حدیث قدسی به شمار می‌آید و نزدیک به 300 روایت متعلق به رسول خدا(ص) و یک روایت نیز از حضرت زهرا(س) است. بقیه روایات از سایر ائمه(ع) نقل شده است. بیشترین روایات(بیش از سیصد روایت) از امام رضا(ع) است. در هشتاد مورد هم از غیر معصومین سخنانی نقل شده است. برخی از افرادی که در این کتاب سخنی از آن‌ها ذکر شده است، عبارتند از: حضرت نجمه خاتون مادر امام رضا(ع)، غیاث بن اسید، ریان بن شبیب، هرثمة بن اعین و…».(فرهنگ کتب حدیثی شیعه ج 1 ص 380)

نسخ خطی عیون

1.نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، نوشته شده در سال 576، که ناسخ بدون سند، روایات را آورده است.
2. نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی که در سال 957 نوشته شده و توسط پدر شیخ بهایی تصحیح شده است. نیز در این کتابخانه هجده نسخه دیگر از این کتاب شریف موجود است.
3. نسخه کتابخانه حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی که در سال 980 هجری استنساخ شده است.
4. نسخه مدرسه نواب مشهد.(همان ص 384)
بر این کتاب شریف شروحی نیز نوشته شده است که از جمله آنان می‌توان به شرح سید نعمت الله جزایری و شرح حزین لاهیجی اشاره کرد.(همان ص 384)

منابع

1. عیون اخبار الرضا- شیخ صدوق
2. من لا یحضره الفقیه- شیخ صدوق
3. کمال الدین و تمام النعمه- شیخ صدوق
4. فواید الرضویه- شیخ عباس قمی- ترجمه عبدالرحیم عقیقی بخشایشی
5. تاریخ مردم ایران- عبدالحسین زرین کوب
6. تاریخ ایران از طلوع طاهریان تا غروب خوارزمشاهیان- رسول جعفریان
7. نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران
8. ادب فنای مقربان- عبدالله جوادی آملی
9. فرهنگ کتب حدیثی شیعه- سید محمود مدنی بجستانی